اروندکنار

اَرْوَنْدْكَنار، بخش‌ و شهری‌ در استان‌ خوزستان‌ از توابع‌ شهرستان‌ آبادان‌.

بخش‌ اروندكنار

این بخش‌ در جنوب‌ و جنوب شرقی‌ شهرستان‌ آبادان‌ واقع‌ است‌ و از شمال‌ به‌ بخش‌ مركزی‌ آبادان‌، از غرب و جنوب‌ به‌ اروندرود و از شرق به بهمنشیر و اراضی‌ مسطح‌ و باتلاقی‌ محدود می‌شود (فرهنگ‌ آبادیها...، ج‌ 16، نقشۀ شم‌ 2، شهرستان‌ آبادان‌). اروندكنار بخش‌ مهم‌ شهرستان‌ آبادان‌ است‌ (جغرافیا...، 1/ 669). این ناحیه‌ رو به‌ روی‌ شهر فاو عراق‌ و در رأس‌ خلیج‌ فارس‌ و دلتای اروندرود و بهمنشیر قرار گرفته‌ است‌ و اروندرود از جنوب آن‌ می‌گذرد (رازی‌، 6/ 167، 171؛ سلطانی‌، 1/ 112).
به‌ سبب‌ پایین‌ بودن‌ سطح‌ زمینهای‌ این‌ منطقه‌، هنگام‌ مد دریا آب‌ اروندرود و كارون‌ بالا می‌آید و كشاورزان‌ آبادیهای‌ مجاور به‌ وسیلۀ نهرهایی‌ كه‌ با فاصلۀ 2 تا 3 كیلومتر حفر كرده‌اند، مزارع‌ و نخلستانهای‌ اطراف‌ رودخانه‌ها را آبیاری‌ می‌كنند. این‌ نهرها كه‌ از گذشته‌ به‌ شكل شبكه‌ای‌ موازی‌ و منشعب‌ از اروندرود آماده‌ شده‌اند، مایۀ آبادانی‌ و زراعت‌ بوده‌، و رفته‌رفته‌ موجبات‌ تجمع‌ و اسكان‌ كشاورزان‌ منطقه‌ را فراهم‌ كرده‌اند، چنانكه‌ آبادیهایی‌ به‌ نام‌ هریك از این‌ نهرها پدید آمده‌ است‌، مانند نهر علیشیر، حاجی‌ علی‌، بچاچره‌، ابوچمبه‌، ابوالفلوس‌، عوفی‌، بلامه‌، قصر و جز آنها (امام‌ شوشتری‌، 259، 261؛ میریان‌، 282).
بهمنشیر و اروندرود كه‌ به‌ خلیج‌ فارس‌ می‌ریزند، تنها رودهای‌ این بخش‌ هستند. سواحل‌ اروندرود در بخش‌ اروندكنار عمدتاً باتلاقی است‌. پوشش‌ گیاهی‌ اروندكنار را درخت كُنار و نی‌ مخصوصی‌ به‌ نام‌ «چولان‌» تشكیل‌ می‌دهد. انواع‌ ماهی‌ مهم‌ترین‌ جانوران‌ آبزی‌ منطقه‌ است‌، مانند شانك‌، حلواسیاه‌، كارون‌، سرخو، سوبور، شیرماهی‌، سنگسر و زبیدی‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها...، 15-16).
بخش‌ اروندكنار كه‌ به‌ نام‌ قُصبۀ معمّره‌ معروف‌ بود، رفته‌رفته‌ به‌ سبب داشتن‌ نخلستانها و باغهای‌ طبیعی‌ مورد توجه‌ قرار گرفت‌ و طوایف‌ مختلف از مناطق‌ دیگر خوزستان به‌ این‌ ناحیه‌ كوچ‌ كردند، چنانكه‌ یكی از مراكز مهم‌ مبادلۀ كالا با بندرهای‌ كویت‌ و دیگر كشورهای‌ عربی‌ در دهانۀ اروندرود شد (بایندر، 37). قُصبۀ معمره‌، مطابق‌ تقسیمات‌ كشوری‌ سال‌ 1329ش، یكی از بخشهای‌ دوگانۀ شهرستان آبادان‌ به‌ شمار آمد و «نهر قصر» مركز آن‌ شد. این بخش به‌ 4 دهستان‌: قُصبۀ معمره‌، خسروآباد، قُصبۀنصّار و مینوحی تقسیم شد (فرهنگ جغرافیایی ایران‌، 6/ «ب‌»، نیز 273، 360). نام‌ قُصبۀ معمره‌، از 1350ش‌ به‌سبب مجاورت‌ نواحی‌ شمال‌ تا جنوب آن با اروندرود به اروندكنار تبدیل شد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 15).
بخش‌ اروندكنار هم‌اكنون‌ با وسعت حدود 4/ 841 كمـ2 از یك نقطۀ شهری‌ و 3 دهستان‌ به‌ نامهای‌ مینوبار با 144 كمـ2، نوآباد با 4/ 125 كمـ2 و دهستان‌ نصّار با 572 كمـ2 تشكیل‌ می‌شود (سازمان‌...، 127). مركز دهستان‌ مینوبار، كوت‌ شَنوف‌ است كه‌ در كنارۀ اروندرود و در 21 كیلومتری‌ آبادان‌ قرار دارد (همانجا؛ نیز نك‌ : میریان‌، 278؛ سلطانی‌، 1/ 112). این‌ دهستان‌ سابقاً دارای اسكله‌هایی‌ برای‌ بارگیری‌ نفت‌ و صدور كالا در خسرو آباد بود. تأسیسات و باراندازهای این اسكله‌ها در سالهای 1315 و 1317ش توسط شركت‌ نفت‌ ایران‌ و انگلیس‌ تأسیس‌ شده‌ بود كه‌ تا 1330ش از آنها بهره‌برداری‌ می‌شد. پس از ملی‌شدن‌ نفت‌، اسكله‌ها در اختیار واحدهای‌ نیروی دریایی و گمرك گذاشته‌ شد و لوله‌های‌ انتقال‌ نفت آبادان‌ به‌ خسروآباد نیز جمع‌آوری‌ گردید (جعفری‌، 113؛ سلطانی‌، همانجا). مركز دهستان ساحلی‌ نوآباد «ابنار»، و مركز نصّار «فرخی پی‌» است‌ (سازمان‌، همانجا). دهستان‌ نصار به‌ طایفۀ نصار از اعراب كعب منسوب می‌شود (امام‌ شوشتری‌، 260؛ اقتداری‌، 698).
بخش اروندكنار از 38 ده‌ تشكیل‌ شده‌ كه‌ 11 ده‌ در دهستان‌ مینوبار و 27 ده‌ در دهستان نصار واقع‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 28). روستاهای آلبوحمید و ابودیره‌ پیش از جنگ‌ عراق‌ با ایران‌ از مهم‌ترین‌ و پرجمعیت‌ترین‌ نقاط روستایی‌ این بخش‌ به‌شمار می‌رفته‌اند (فرهنگ‌ آبادیها، ج‌ 16، نقشۀ شمـ 2، شهرستان‌ آبادان‌؛ سرشماری‌...، «ل‌»).
جمعیت‌ اروندكنار از بافت‌ اجتماعی‌ خاصی‌ برخوردار است‌. ساكنان‌ آن‌ از طایفه‌های‌: خلف‌، محیسن‌، آل‌ ابومحبود، بحرانی‌، شیرلوی‌، بهبهانی‌، بچاچره‌، سعدونی‌، سن‌،... و نصّار تشكیل‌ شده‌اند (فرهنگ جغرافیایی‌ ایران‌، 6/ 273، 360). طایفۀ نصّار پس‌ از مرگ نادرشاه‌ افشار و تخریب‌ شهر «قُبان‌»، از كناره‌های‌ جنوبی‌ رود كارون‌ به‌ قُصبه‌ كوچ‌ كردند. این‌ طایفه‌ در میان‌ سالهای‌ 1285-1320ق‌/ 1868- 1902م‌ بارها بر شیخهای‌ محلی‌ شوریدند و هر بار شكست‌ خوردند (نك‌ : عزیزی‌، 103؛ كسروی‌، 243).
جمعیت‌ روستانشین‌ بخش‌ اروندكنار در 1355ش‌، نزدیك‌ به‌ 60 هزار نفر بوده‌ است‌ (سرشماری‌، همانجا).
فعالیت‌ اصلی‌ اهالی‌ اروند كنار در كشت‌ و پرورش‌ نخل‌ و ماهیگیری‌ بوده‌ است‌ (نك‌ : رزم‌آرا، 73؛ فرهنگ جغرافیایی ایران‌، همانجا)؛ با اینهمه‌، دامداری‌ و صنایع‌دستی همچون عبا و حصیربافی نیز كم‌وبیش در میان‌ آنان رایج‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 15). در 1360ش، بخش‌ اروندكنار دارای‌ 942‘3 هكتار زمین‌ كشاورزی‌ آبی‌ و 374 رأس‌ گاو و گوساله‌ و 255 رأس‌ گوسفند و بز بوده‌ است‌ (فرهنگ اقتصادی‌، «4/ 1» - «5/ 1»). مردم‌ اروند كنار مسلمان‌ و پیرو مذهب‌ شیعۀ اثناعشری‌ هستند و زبان‌ فارسی‌ و عربی‌ در میانشان‌ رایج‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 16).

شهر اروند كنار

این شهر از توابع‌ شهرستان‌ آبادان‌ و مركز بخش‌ اروندكنار با ◦48 و ′28 طول‌ و ◦30 و ′3 عرض جغرافیایی‌، در جنوبی‌ترین قسمت‌ شهرستان‌ آبادان‌ واقع‌ است‌.
فاصلۀ شهر اروندكنار تا آبادان‌ 48 كیلومتر است‌ كه‌ با جاده‌ای‌ آسفالته به‌ هم‌ راه‌ دارند. آب‌ و هوای‌ این‌ ناحیه‌ به‌ سبب‌ مجاورت‌ با خلیج‌ فارس‌ گرم‌ و مرطوب‌، و ارتفاعش از سطح‌ دریا 2 متر است‌ (همان‌، 15).
جایی كه‌ اكنون‌ مركز شهر است‌، در گذشته‌ حاجی‌ سلطان‌ نامیده می‌شد كه‌ به‌سبب احداث‌ ساختمانی‌ گِلی‌ توسط شخصی‌ به‌ نام‌ حاجی‌ سلطان‌ به‌ این‌ نام‌ و یا به‌ قصر (نهر قصر) معروف‌ بوده‌ است (نك‌ : رشیدیان‌، 100؛ میریان‌، 281). حاجی سلطان‌ بعدها نام‌ قُصبه و یا قُصبۀ معمره‌ گرفت (نجم‌الملك‌، 42؛ فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، 6/ 273).
شهر اروندكنار به‌ سبب‌ جایگاه‌ خاص‌ جغرافیایی‌ ـ بازرگانی‌ و امكان‌ دسترسی‌ آسان‌ به‌ خلیج‌ فارس از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌. جمعیت آن‌، بنا به‌ سرشماری‌ 1355ش‌، 323‘14 نفر بوده‌ كه‌ از 438‘2 خانوار تشكیل می‌شده‌ است‌ (سرشماری‌، همانجا). با شروع‌ جنگ‌ عراق‌ با ایران‌، ساكنان اروندكنار همچون‌ جمعیت‌ سایر مناطق جنگ‌ زده‌، شهر را به‌ سوی‌ مناطق‌ غیر جنگی‌ ایران‌ ترك‌ كردند، چندانكه‌ جمعیت شهر تا اسفند 1371، با 101 خانوار جنگ‌زده‌ به‌ 569 نفر كاهش یافت‌ ( آمارنامه‌، 40). پس‌ از پایان‌ جنگ‌ و آغاز بازسازی‌ مناطق‌ جنگ‌زده‌ جمعیت‌ اروندكنار دوباره‌ رو به‌ افزایش‌ گذاشت‌.

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ خوزستان‌ (1372ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1373ش‌؛
اقتداری‌، احمد، خوزستان و كهكیلویه و ممسنی‌، تهران‌، 1359ش‌؛
امام‌ شوشتری‌، محمدعلی‌، تاریخ‌ جغرافیایی‌ خوزستان‌، تهران‌، 1331ش‌؛
بایندر، غلامعلی‌، خلیج‌فارس‌، خرمشهر، 1317ش‌؛
جعفری‌ ولدانی‌، اصغر، كانونهای بحران در خلیج‌فارس‌، تهران‌، 1371ش‌؛
جغرافیای كامل ایران‌، وزارت آموزش و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛
رازی‌، محمد شریف‌، گنجینۀ دانشمندان‌، قم‌، 1354ش‌؛
رزم‌آرا، علی‌، جغرافیای‌ نظامی‌ ایران‌ (خوزستان‌)، تهران‌، 1320ش‌؛
رشیدیان‌، نیره‌ زمان‌، نگاهی‌ به‌ تاریخ‌ خوزستان‌، تهران‌، 1367ش‌؛
سازمان‌ تقسیمات كشوری‌، وزارت‌ كشور، تهران‌، 1370ش‌؛
سرشماری عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1355ش‌)، استان‌ خوزستان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1359ش‌؛
سلطانی‌ بهبهانی‌، سلطانعلی‌، «بنادر ایران در خلیج‌ فارس‌»، خلیج‌ فارس‌، ادارۀ كل‌ انتشارات‌ و رادیو، تهران‌، 1342ش‌؛
عزیزی بنی‌طرف‌، یوسف‌، قبایل‌ و عشایر عرب‌ خوزستان‌، تهران‌، 1372ش‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای كشور (1355ش‌)، استان‌ خوزستان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1361ش‌؛
فرهنگ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ خوزستان‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (آبادان‌)، ادارۀ جغرافیایی ارتش‌، تهران‌، 1365ش‌، ج‌ 90؛
فرهنگ‌ جغرافیایی ایران‌ (آبادیها)، استان‌ ششم‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛
كسروی‌، احمد، تاریخ‌ پانصد سالۀ خوزستان‌، تهران‌، 1330ش‌؛
میریان‌، عباس‌، جغرافیای‌ تاریخی خلیج‌ و دریای پارس‌، خرمشهر، 1353ش‌؛
نجم‌الملك‌، عبدالغفار، سفرنامۀ خوزستان‌، به‌ كوشش محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1341ش‌.

جعفر اسحاقی‌تیموری‌