ارشق

اَرْشَق‌، یكی‌ از بخشهای‌ دوگانۀ شهرستان‌ مشكین‌ شهر در استان‌ اردبیل‌. این نام‌ در متون‌ مختلف‌ افزون‌ بر اَرشَق‌ (طبری‌، 9/ 12؛ ابوعلی مسكویه‌، 6/ 473-474)، به‌ صورتهای‌ ارجاق‌ (حمدالله‌، 82-83؛ اعتمادالسلطنه‌، 1/ 37)، اَرْشَك‌ (صدیقی‌، 299-300)، ارجاك‌ (مشكور، 299) و ارجق‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌...، 4/ 11) نیز آمده‌ است‌.
ارشق دارای‌ 3/ 871‘1 كمـ2 مساحت‌ ( آمارنامه‌...، 46) و محدود است‌ از شمال‌ به‌ مرز جمهوری‌ آذربایجان‌، از جنوب‌ به‌ شهرستانهای اردبیل‌ و سراب‌، از غرب‌ به‌ شهرستان‌ اهر و از شرق‌ به شهرستان‌ اردبیل‌ (فرهنگ آبادیها، 1365ش‌، 7). ارشق‌ از 5 دهستان‌ به‌ نامهای‌ ارشق‌ مركزی‌، ارشق‌ غربی‌، ارشق‌ شمالی‌، یافت‌ و صلوات‌ تشكیل‌ شده‌، و جمعاً 234 آبادی‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌. مركز این‌ بخش‌، آبادیِ رضی‌ است‌ كه‌ 607‘1 نفر (1365ش‌) جمعیت‌ دارد (همان‌، 12؛ آمارنامه‌، همانجا).
آب‌ و هوای‌ ارشق‌ به‌ واسطۀ كوهستانی‌ بودن‌ معتدل‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، 4/ 15) و مراتع‌ آن‌ از مراتع‌ مهم‌ منطقه‌ است‌. این‌ بخش‌ در واقع‌ حد فاصل‌ نواحی‌ ییلاقی‌ و قشلاقی‌ و محل‌ تجمع ایلات‌ شاهسون به‌ شمار می‌رود (ساعدی‌، 53)؛ مطابق‌ داده‌های‌ موجود (1366ش‌)، 236 خانوار قشلاقی‌ و 4 خانوار ییلاقی‌ از شاهسونها از این‌ ناحیه‌ استفاده‌ می‌كنند (جمعیت‌...، 9). طوایف‌ عمدۀ این‌ بخش عبارتند از: قوجابیگلو، مغانلو، اجیرلو و عیسی‌لو (ترابی‌، 2/ 608 - 609).
جمعیت‌ محدودۀ ارشق‌ 707‘36 نفر (1365ش‌) است‌ كه‌ از آن‌ میان‌ 523‘18 نفر (4/ 50 درصد) مرد و مابقی‌ (6/ 49 درصد) زن‌ هستند (سرشماری‌...، 15). علاوه‌ بر این‌، جمعیت‌ 6 ساله‌ به‌ بالای‌ این‌ بخش‌ 372‘28 نفر (2/ 77 درصد) است‌ و شمار باسوادان‌ 5/ 31 درصد از این‌ جمعیت‌ را تشكیل‌ می‌دهد. گذشته‌ از نسبت‌ بالای‌ بی‌سوادی‌، سطح‌ اشتغال‌ نیز در این‌ بخش‌ نسبتاً پایین‌، و بار تكفل‌ میان‌ خانوارهای‌ آن‌ نسبتاً بالاست‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 10).
فعالیت‌ اصلی در آبادیهای‌ این‌ بخش‌ زراعت‌ و دامداری‌ است‌؛ پرورش‌ طیور و زنبور عسل نیز در پاره‌ای‌ آبادیهای‌ آن‌ رایج‌ است (همانجا). حمدالله‌ مستوفی‌ از باغستانهای‌ نیكو و فراوان‌ آن‌ یاد كرده‌ است‌ (ص‌ 83). سطح‌ كل‌ زمینهای‌ زراعی‌ آن‌ 532‘63 هكتار است كه‌ 8/ 92 درصد از آن‌ به‌ صورت‌ دیمی‌ مورد بهره‌برداری است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌...، 4/ 118). وجود 220‘171 رأس‌ گوسفند و بز و 427‘18 رأس‌ گاو و گوساله‌ در این‌ بخش‌ نشانۀ اهمیت‌ دامداری‌ در آبادیهای‌ آن‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 11). محصولات عمدۀ آن‌ غلات‌، حبوبات‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌، همانجا)، انگور و گردوست‌ (حمدالله‌، همانجا).
آبادیهای‌ ارشق‌ قاعدتاً از آبادیهای‌ كوچك‌ منطقه‌ و كشور به‌شمار می‌آیند، تا جایی‌ كه‌ از 142 آبادی‌ دارای‌ خانوار بهره‌بردار این‌ بخش‌ در 1367ش‌، 107 آبادی‌ (3/ 75 درصد) دارای‌ جمعیتی‌ كمتر از 50 خانوار (بهره‌بردار) بوده‌ است‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1367ش‌، ده‌). در محدودۀ بخش‌ ارشق‌ 366 حلقه‌ چاه‌ موتوری‌ مورد بهره‌برداری‌ است‌؛ با اینهمه‌، شمار قابل توجهی‌ از آبادیها از آب‌ چشمه‌ها و رودخانه‌های‌ محلی‌ استفاده‌ می‌كنند (همان‌، شانزده‌، هفده‌).
ارشق‌ یكی‌ از پایگاههای‌ مقاومت‌ بابك خرّمی‌ در برابر سپاهیان‌ معتصم‌ عباسی‌ بود. در 220ق‌ قلعۀ ارشق‌ كه‌ میان‌ اردبیل‌ و برزند واقع‌ بود، توسط افشین‌ ضبط و مرمت‌ شد و به‌ دور آن‌ خندقی حفر گردید (طبری‌، 9/ 12؛ ابن‌ اثیر، 6/ 448؛ نیز نك‌ : ابن‌اعثم‌، 7/ 437)، سپس‌ افشین یكی‌ از سرهنگان‌ خود را با دسته‌ای‌ از سپاهیان‌ در این‌ دژ مستقر ساخت تا ضمن‌ مراقبت‌ از كاروانیان‌، پیروان بابك‌ را نیز زیر نظر داشته‌ باشد (ابن‌اثیر، همانجا؛ صدیقی‌، 300). سپاه‌ بابك‌ در این‌ محل‌ از افشین‌ شكست‌ خورد و او به‌ همراه‌ عده‌ای‌ از سوارانش‌ به‌ مغان گریخت‌ (طبری‌، 9/ 13-14؛ ابوعلی‌ مسكویه‌، همانجا).
ساعدی‌ در زمان‌ معاصر از قلعه‌ها و برج‌ و باروهای‌ مخروبۀ متعدد در منطقه‌ از جمله‌ ارشق‌ نام‌ می‌برد كه‌ محل‌ حفاریهای‌ غیر مجاز بوده‌ است‌ (ص‌ 69). یاقوت‌ ارشق‌ را كوهی‌ دانسته‌ است‌ در مغان‌ آذربایجان‌ در نزدیكی‌ شهر بذ (1/ 208).

مآخذ

آمارنامۀ استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌ (1370ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛
ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ اعثم‌ كوفی‌، احمد، الفتوح‌، به‌ كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1411ق‌/ 1991م‌؛
ابوعلی‌ مسكویه‌، احمد، تجارب‌ الامم‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1871م‌؛
اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مرآةالبلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1367ش‌؛
ترابی‌ طباطبایی‌، جمال‌، آثار باستانی‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1355ش‌؛
جمعیت‌ عشایری‌ دهستانها، سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی‌ عشایر كوچنده‌ (1366ش‌)، كل‌ كشور، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهةالقلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌/ 1913م‌؛
ساعدی‌، غلامحسین‌، خیاو یا مشكین‌ شهر، تهران‌، 1354ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌، 1365ش‌، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ مشكین‌ شهر، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛
صدیقی‌، غلامحسین‌، جنبشهای‌ دینی‌ ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛
طبری‌، تاریخ‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ مشكین‌ شهر، مركز آمار ایران‌، تهران، 1368ش‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور، سرشماری‌ عمومی‌ كشاورزی‌ (1367ش‌)، استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛
فرهنگ‌ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ آذربایجان‌ شرقی‌ (1)، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1360ش‌؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ سوم‌ و چهارم‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1330ش‌؛
مشكور، محمدجواد، جغرافیای‌ تاریخی‌ ایران‌ باستان‌، تهران‌، 1371ش‌؛
یاقوت‌، بلدان‌.

عباس‌ سعیدی‌