ارزوئیه

اُرْزوئیه‌، یكی از بخشهای‌ سه‌گانۀ شهرستان‌ بافت‌ در استان‌ كرمان‌. نام‌ این بخش‌ به‌ صورتهای‌ اُرزو (سایكس‌، 445، نیز 2/ 149)، غالباً اُرْزویه‌ (وزیری‌، جغرافیا...، 36؛ یزدی‌، 79؛ تاریخ‌ شاهی‌، 277؛ مشیزی‌، 266، 286؛ كیهان‌، 2/ 253، 254) و امروزه‌ ارزوئیه‌ نوشته‌ می‌شود.
بخش ارزوئیه‌ از شمال‌ محدود است به‌ دهستانهای‌ سیاه‌ كوه‌، دهسرد و خبر از شهرستان‌ بافت‌، از جنوب و غرب به‌ استان‌ هرمزگان‌ و از شرق به‌ شهرستان‌ جیرفت‌ (سرشماری‌...،17). دهستانهای‌ این‌ بخش‌ شامل‌ ارزوئیه‌، وكیل‌آباد و صوغان‌ است‌ ( آمارنامه‌...، 4). ناحیۀ ارزوئیه‌ عمدتاً دشتی‌ میانكوهی‌ است‌ (رزم‌آرا، 90) كه‌ مساحت آن‌ را به‌ تفاوت‌ 400‘5 كمـ 2 (كیهان‌، همانجا ) و 331‘2 كمـ2 (آمارنامه‌، 19) نوشته‌اند. كوه‌ ارزوئیه‌ در قسمت شرقی آبادی‌ ارزوئیه‌ قرار دارد (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها...، 7). آب‌وهوای‌ ارزوئیه‌ گرم‌ و خشك‌ (همان‌، نیز رزم‌آرا، همانجاها) و همراه‌ با زمستانهای‌ معتدل‌ و بارش زمستانه‌ است‌ (كیهان‌، 2/ 253). در این‌ ناحیه‌، رود ارزوئیه‌ از به‌هم‌ پیوستن‌ رودهای‌ محلی‌ خبر، كوشك‌، صوغان‌ و دهسرد تشكیل‌ شده‌ است‌ و به سمت‌ غرب‌ جریان‌ می‌یابد؛ این‌ رود در جنوب‌ حاجی‌آباد (در محور جادۀ سیرجان‌ ـ بندرعباس‌) به‌ رودخانۀ حاجی‌آباد می‌پیوندد (رزم‌آرا، 86).
به‌ سبب‌ فقر منابع‌ سطحی‌ آب‌، این‌ ناحیه‌ اصولاً به‌ آبهای‌ زیرزمینی‌ و قنات‌ وابسته‌ بوده‌ است‌ (وزیری‌، همان‌، 146) و هنوز 62 رشته‌ قنات‌ در ارزوئیه‌ دایر است‌. علاوه‌ بر این‌، 300 حلقه‌ چاه‌ موتوری‌ احداثی‌ در سالهای‌ اخیر به‌ برداشت‌ از منابع‌ زیرزمینی‌ آب مشغولند (فرهنگ‌ آبادیها، 1367ش‌، دوازده‌، سیزده‌)؛ میزان‌ برداشت‌ از آبهای‌ زیرزمینی‌ این‌ ناحیه‌ مجموعاً 9/ 268 میلیون‌ مـ3 در سال‌ برآورد شده‌ است‌ ( آمارنامه‌، 19).
پوشش گیاهی‌ طبیعی‌ این‌ ناحیه‌ عمدتاً درختان‌ گز، كَهور و كُنار (سدر) است كه‌ به‌ویژه‌ در كنار خشكه‌ رود ارزوئیه‌ می‌رویند (رزم‌آرا، 90؛ جغرافیا و اسامی‌...، 2/ 384). در گذشته‌، جنگل‌ نسبتاً وسیعی‌ از درختان‌ شاه‌ گز در این‌ ناحیه‌ وجود داشته‌ كه‌ به‌ مرور زمان‌ از میان‌ رفته‌ است‌ (كیهان‌، 2/ 254). گیاهانی‌ مانند بابونه‌، آویشن‌، مورخاش‌ و مور تلخ‌ كه‌ غالباً مصرف‌ دارویی‌ دارند، نیز جزو پوشش‌ گیاهی‌ طبیعی‌ آن‌ به‌شمار می‌رود (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، نیز كیهان‌، همانجاها).
جانوران‌ وحشی‌ ناحیه‌ اینهاست‌: بز كوهی‌، كل‌، روباه‌، گراز، گرگ‌ و كبك‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجا؛ جغرافیای‌ كامل‌...، 2/ 933). وزیری‌ از نوعی‌ آهو به‌نام‌ بز آهو در این‌ منطقه‌ نام‌ می‌برد (جغرافیا، 38). دراج‌ و فاخته‌ نیز از پرندگان‌ ارزوئیه‌ به‌شمار می‌روند (همان‌، 150).
ناحیۀ ارزوئیه‌ یكی‌ از بلوكات‌ مهم‌ و اولِ خاك كرمان‌ ذكر شده‌ (همو، تاریخ‌...، 318)، و از حیث‌ محصول‌ و منافع‌ زراعتی‌ «بهترین‌ قطعۀ روی‌ زمین‌» به‌شمار آمده‌، و مزارع‌ متعلق‌ به‌ آن‌ 60 واحد شمرده‌ شده‌ است‌ و گفته‌ شده‌ كه‌ «هر مزرعۀ آن‌ به‌ قدریك‌ بلوك‌ حاصل‌ دارد» (همو، جغرافیا، 61، 146).
این‌ ناحیه‌ از گذشته‌ محل‌ زندگی‌ طایفه‌های‌ مختلف‌ كوچنده‌ بوده‌ است‌. بر این‌ اساس‌، الگوی‌ آبادیهای‌ آن‌ قلعه‌ای‌ شكل‌ بوده‌ و خوانین محلی‌ «عمارات‌ عالیه‌» در آن‌ برای‌ خود ساخته‌اند، اما شكل اصلی‌ مسكن‌ مردم‌، كپروكتوك‌ (ساخته‌ شده‌ از چوب‌ و خاشاك‌) بوده‌ است‌ (همان‌، 150). آبادیهای‌ معتبر و نسبتاً قدیمی‌ ناحیه‌ اینهاست‌: سلطان‌آباد، شاهماران‌، دشتبر، قادرآباد و دولت‌آباد (رزم‌آرا، همانجا؛ وزیری‌، همان‌، 148-149).
هر چند بیشتر ساكنان‌ این ناحیه‌ از منطقۀ گرمسیری‌ فارس‌ آمده‌اند و طایفه‌های اصلی آن‌ تیلكو، جمالی‌، شیخ‌، سیونی‌ و خُزَیمه‌ است‌ (همان‌، 150)، اما ایلات‌ ارزوئیه‌ را می‌توان به‌ دو دسته‌ تقسیم‌ كرد: ایل‌ افشار كه‌ در زمستان‌ به‌ عنوان‌ قشلاق‌ به‌ ارزوئیه‌ می‌آمدند و دیگر ایلات‌ احمدی‌ فارس‌ كه‌ در تابستان‌ از آنجا به‌عنوان‌ ییلاق‌ استفاده‌ می‌كردند (كیهان‌، همانجا). مطابق‌ داده‌های‌ سرشماری‌ عشایری‌ كشور (1366ش‌)، ارزوئیه‌ محل‌ ییلاقی‌ (43 خانوار) و قشلاقی‌ (658 خانوار) ایل‌ افشار و همچنین‌ محل‌ قشلاقی طوایف‌ بلوچ‌ (114 خانوار)، رایینی‌ (53 خانوار)، كوهشاهی (36 خانوار) ولك‌ بختیاری‌ (210 خانوار) بوده‌ است‌ (جمعیت‌...، 68). لكهای‌ این‌ ناحیه‌ از چند تیره‌ تشكیل‌ شده‌اند، ازجمله‌: سهرابی‌، شهسواری‌، میرزایی‌ و خدر (وزیری‌، جغرافیا، 144). لكهای‌ ارزوئیه‌ از فارس‌ به‌ كرمان‌ آمده‌، و خانهای‌ ایشان‌ درگذشته‌ در شهر كرمان‌ اقامت‌ داشته‌اند (همانجا).
در 1365ش‌ جمعیت بخش‌ ارزوئیه‌ 340‘17 نفر (235‘3 خانوار) بوده‌ است‌ كه‌ از آن‌ میان‌ 818‘8 نفر (85/ 50 درصد) مرد و مابقی‌ (15/ 49 درصد) زن‌ بودند (سرشماری‌، 15) و نیز 007‘13 نفر (75٪) از جمعیت‌، 6 سال‌ به‌ بالا بوده‌اند. همچنین‌ تنها 9/ 18 درصد از كل‌ جمعیت‌ شاغل‌ بودند (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 18، 32) كه این‌ مقدار بیانگر بار تكفل‌ بالا در این‌ بخش‌ است‌. به‌ سبب‌ روستایی‌ ـ عشایری‌ بودن‌ این‌ ناحیه‌، سطح‌ سواد در آن‌ به‌طور نسبی‌ بسیار پایین‌ است‌، زیرا تنها حدود 38٪ از كل‌ جمعیت‌ باسوادند. جمعیت‌ بخش‌ ارزوئیه‌ در 136 آبادی‌ نسبتاً كوچك‌ به‌ مركزیت دولت‌آباد (631‘1 نفر) پراكنده‌ است‌ (همان‌، 18-22، 32-34).
فعالیتهای اقتصادی‌ ارزوئیه‌ به‌ ترتیب‌ اهمیت‌ اینهاست‌: زراعت‌، دامداری‌ و باغداری ( فرهنگ اقتصادی‌...، «3/ 1»). وجود 377‘118 رأس گوسفند و بز و 715‘4 رأس گاو در این‌ بخش‌ (فرهنگ‌ آبادیها، 1365ش‌، 18-19، 32-33) بیانگر نقش مكمل دامداری در اقتصاد زراعی‌ ارزوئیه‌ است‌.
با توجه‌ به‌ آب‌ و هوای‌ خشك‌ و نیمه‌ بیابانی‌ این‌ ناحیه‌ (جغرافیای‌ كامل‌، 2/ 933)، كشت‌ اقتصادی‌ محصولات‌ تنها به‌ كمك‌ آبیاری‌ امكان‌پذیر است‌ و امروزه‌ منابع‌ تأمین‌ آب‌، بیشتر كاریز و چاه‌ موتوری‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، 7)، اما درگذشته‌ از چاههای دستی‌ نیز برای‌ آبیاری‌ مزارع‌ استفاده‌ می‌شده‌ است‌ (كیهان‌، 2/ 253). محصولات‌ این‌ ناحیه‌ به‌طور سنتی‌ گرمسیری‌ است‌، مانند مركبات‌، پنبه‌، غلات‌ و خرما (خیراندیش‌، 63؛ فرهنگ‌ جغرافیای‌ ایران‌، 10). درختان‌ نخل‌ ارزوئیه‌ را در 1311ش‌ 13 هزار اصله‌ و میزان‌ محصول‌ آن‌ را 325 هزار تن گزارش‌ داده‌اند (كیهان‌، 3/ 107). اگرچه‌ كشت‌ برنج‌ در این‌ ناحیه‌ به‌ سبب‌ محدودیت‌ منابع‌ آب‌، چندان‌ قابل‌ توجه‌ نبوده‌، اما از نظر كیفیت‌ شهرت‌ داشته‌ است‌ (همو، 2/ 253). برخی‌، برنج‌ ارزوئیه‌ را بهتر از برنج‌ فارس و مازندران‌ معرفی كرده‌، و نیز گفته‌ شده‌ كه‌ گندم‌ این‌ منطقه‌ درگذشته‌ از طریق بندرعباس به‌ هندوستان‌ صادر می‌شده‌ است‌ (وزیری‌، جغرافیا، 36، 147).
در 1360ش‌ سطح‌ كل‌ زمینهای‌ زراعی‌ بخش‌ ارزوئیه‌ 624‘29 هكتار بوده‌ كه‌ 6/ 97 درصد از آن‌ به‌صورت آبی بهره‌برداری‌ می‌شده‌ است‌ (فرهنگ‌ اقتصادی‌، «5/ 1»). محصولات‌ اصلی‌ ارزوئیه‌ با توجه‌ به‌سطح‌ زیركشت‌،اینهاست‌:گندم‌آبی‌ (779‘5 هكتار)،جو آبی‌ (256‘4 هكتار)، پنبه‌ (749‘1 هكتار)، نباتات‌ علوفه‌ای‌ (531 هكتار)، دانه‌های‌ روغنی‌ (625 هكتار) و همچنین‌ مركبات‌، پسته‌، خرما، انار و انگور (همان‌، «3/ 1-4/ 1»).
زبان مردم‌ این‌ بخش‌ فارسی‌، و مذهب‌ آنان تشیع‌ است‌ (فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌، همانجا).

مآخذ

آمارنامه‌ استان‌ كرمان‌ (1371ش‌)، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1372ش‌؛
تاریخ‌ شاهی‌ (قراختائیان‌)، به‌ كوشش‌ باستانی‌ پاریزی‌ ، تهران‌، 1355ش‌؛
جغرافیا و اسامی‌ دهات كشور، وزارت كشور، تهران‌، 1329ش‌؛
جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش‌ و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛
جمعیت‌ عشایری‌ دهستانها، سرشماری‌ اجتماعی‌ ـ اقتصادی عشایر كوچنده‌ (1366ش‌) كل‌ كشور، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
خیراندیش‌، اسدالله‌، با من به‌ كرمان‌ بیایید، تهران‌، 1368ش‌؛
رزم‌آرا، علی‌، جغرافیای‌ نظامی‌ كرمان‌، تهران‌، 1323ش‌؛
سایكس‌، پرسی‌، تاریخ‌ ایران‌، ترجمۀ محمدتقی‌ فخر داعی گیلانی‌، تهران‌، 1363ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1365ش‌)، نتایج‌ تفصیلی‌، شهرستان‌ بافت‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1367ش‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای‌ كشور (1365ش‌)، شهرستان‌ بافت‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1368ش‌؛
فرهنگ‌ آبادیهای كشور، سرشماری‌ عمومی‌ كشاورزی‌ (1367ش‌)، استان‌ كرمان‌، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1369ش‌؛
فرهنگ اقتصادی‌ دهات‌ و مزارع‌، استان‌ كرمان‌، جهاد سازندگی‌، تهران‌، 1363ش‌؛
فرهنگ جغرافیایی‌ آبادیهای‌ كشور (دولت‌آباد)، ادارۀ جغرافیایی ارتش‌، تهران‌، 1362ش‌، ج‌ 114؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ ایران‌ (آبادیها)، استان‌ 8 كرمان‌ و مكران‌، دایرۀ جغرافیایی‌ ستاد ارتش‌، تهران‌، 1332ش‌؛
كیهان‌، مسعود، جغرافیای مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1311ش‌؛
مشیزی‌ (بردسیری‌)، محمدسعید، تذكرۀ صفویۀ كرمان‌، تهران‌، 1369ش‌؛
وزیری‌ كرمانی‌، احمدعلی‌، تاریخ‌ كرمان‌ (سالاریه‌)، به‌كوشش باستانی‌ پاریزی‌، تهران‌، 1340ش‌؛
همو، جغرافیای كرمان‌، به‌كوشش‌ باستانی‌ پاریزی‌، تهران‌، 1354ش‌؛
یزدی‌، حسن‌، جامع‌ التواریخ‌ حسنی‌، به‌كوشش‌ حسین‌ مدرسی‌ طباطبایی‌ و ایرج‌ افشار، كراچی‌، 1987م‌؛
نیز:

Sykes, P. M., Ten Thousand Miles in Persia or Eight Years in Iran, New York, 1902.
عباس‌ سعیدی‌