ارجیش

اَرْجیش‌، شهری‌ باستانی‌، در امتداد شمال‌ شرقی‌ دریاچۀ وان‌، مركز بخش‌، تابع‌ استان وان‌، به‌ عرض شمالی‌ °39 و طول‌ شرقی °43 و ´20. جمعیت‌ مركز بخش‌ 481‘40 نفر («آمار...»، 35)، فاصلۀ شهر تا مركز استان‌ 95 كمـ (YA, X.7482) دارای‌ 35 روستا (همان‌، X/ 7591)، و مساحت بخش‌ 115‘2 كمـ 2 (همان‌، X/ 7542) بوده‌ است‌.
محتملاً نام‌ این شهر را از نام‌ آرگیستیس (آرگیشتی‌) دوم‌ كه‌ در اوایل‌ سدۀ 7ق‌م‌ در منطقۀ وان حكومت‌ می‌كرده‌ است‌، گرفته‌اند .(IA) ارجیش در دورۀ اورارتو وجود داشته‌ است‌ و جغرافی‌نویسان‌ یونانی‌ و رومی‌ به‌ آن‌ اشاره‌ كرده‌اند (EI2) و همان‌ است‌ كه‌ در تواریخ‌ یونان‌، آرسیسا (پاولی‌، II/ 1290)، و در كتیبه‌هایی‌ كه‌ به‌ خط میخی‌ است‌، به‌شكل‌ آرزاشكو آمده‌ است‌ (EI1)، ولی‌ برخی‌ عقیده‌ دارند كه‌ محل آرسیسای‌ قدیم‌ ساحل‌ دریاچۀ وان‌ نبوده‌ است‌ و شاید بتوان‌ آن را با موقعیت‌ فعلی‌ ارجیش‌ تطبیق‌ داد (IA, IV/ 285) نام‌ آن در حدودالعالم‌ (ص‌ 160) ارجیج‌ قید شده‌ است‌. مورخان‌ قدیم‌ آن را جزو اقلیم‌ چهارم‌ ارمنستان‌ بزرگ‌ و از توابع‌ اخلاط نوشته‌اند (ابن‌خردادبه‌، 122؛ یاقوت‌، 1/ 196، 455) كه‌ فاصله‌اش‌ از بركری، 2 روز و از اخلاط، 3 روز راه‌ بوده‌ است‌ (اصطخری‌، 161).
شهر قدیم‌ ارجیش بر اثر توسعۀ شهر وان‌ و پیشروی‌ آب‌ دریاچه‌،رو به‌ ویرانی نهاد. شهر جدید در شمال‌ غربی‌ شهر قدیم‌ واقع‌ شده‌ است‌ (EI2).
این‌ شهر را از شمال‌، آلاداغ‌ و از جنوب‌، میدان‌ داغی‌ در بر گرفته‌ است‌. كوه‌ سیپان‌ با قلۀ همواره‌ پوشیده‌ از برف‌، در این‌ منطقه‌ است‌ (نك‌ : حمدالله‌، چ‌ 1915م‌، 197). كوه‌ ارجیش‌ نیز كه‌ یكی‌ از رشته‌های‌ آنتی‌ توروس‌ است‌، در نزدیكی‌ این‌ شهر قرار گرفته‌ است‌ (رفعت‌، 1/ 181). رودخانه‌ای‌ از وسط شهر می‌گذرد كه‌ پلی‌ با 5 طاق‌ بر آن‌ بسته‌ شده‌ است‌ (سفرنامه‌، 95). رودهای‌ ارشات‌ و زیلان‌ در غرب‌، و رود دلی‌ چای‌ نیز در شرق‌ آن‌ جاری‌ است (YA, X/ 7534). دریاچۀ وان‌، در جنوب‌ غربی‌ شهر واقع‌شده‌ است‌. مقدسی‌ (ص‌ 380) آن‌ را بحیرة ارجیج‌ و حمدالله‌ مستوفی‌ (چ‌ 1915م‌، 241) بحیرۀ ارجیش‌ آورده‌ است‌.
ارجیش دارای آب‌وهوای قاره‌ای است‌. هوای آن در تابستان‌، تحت‌تأثیر بادهای‌ جنوبی گرم‌ است‌، ولی‌ زمستانهایی طولانی‌ دارد (YA, X/ 7539) پوشش‌ گیاهی‌ آن‌ نیز اندك‌ است‌.

سابقۀ تاریخی‌

در 25ق‌/ 646م‌ حبیب بن‌ مَسلمۀ فِهری‌ از سوی‌ عثمان‌ بن‌ عفان‌ به‌ ارجیش‌ لشكر كشید و آنجا را فتح‌ كرد و بر مردمش‌ جزیه‌ نهاد (یاقوت‌، 1/ 513)، ولی‌ مردم‌ بومی‌ تسلط عربها را نپذیرفتند (YA, X/ 7564). در 373ق‌/ 983م‌ ابوعبدالله‌ حسین‌ بن‌ دوستك‌، معروف‌ به‌ باذكردی‌ [مروانی‌] كه‌ از كردهای‌ حمیدیه‌ و دایی‌ بنی‌مروان‌ بود، به‌ منظور جنگ‌ با كفار وارد خاك‌ ارمنستان‌ شد و اولین‌ شهری‌ را كه‌به‌تصرف‌ درآورد، ارجیش‌بود (ابن‌ اثیر، 9/ 35-36). در 382ق‌/ 992م‌ پادشاه‌ روم‌ وارد ارمنستان‌ شد و شهرهای‌ اخلاط، ملازگرد و ارجیش‌ را محاصره‌ كرد؛ مردم‌ دچار تنگی‌ شدند، ناچار ابوعلی‌ حسن‌ ابن‌ مروان‌ به‌ مدت‌ 10 سال‌ قرارداد متاركۀ جنگ‌ بست‌ و پادشاه‌ روم‌ به‌ ملك‌ خود بازگشت‌ (همو، 9/ 49؛ ابن‌ ازرق‌، 61).
در 416ق‌/ 1025م‌ شهر ارجیش‌ به‌ تصرف‌ امپراتوران‌ بیزانس‌ درآمد (EI2) و در 446ق/ 1054م‌ طغرل‌ اول‌ آنجا را متصرف‌ شد (بستانی‌، 9/ 75). در 493ق‌/ 1100م‌ منطقۀ تحت‌ سلطۀ خاندان‌ سُكمن‌ قطبی‌ به‌ تصرف‌ تركها و مغولها درآمد (YA، همانجا). در 496ق‌ سلطان محمد سلجوقی‌ به‌ ارجیش‌ كه‌ از اقطاعات‌ امیر سكمن‌ قطبی‌ بود، وارد شد (ابن‌اثیر، 10/ 361). در زمان‌ این‌ پادشاه‌ و نیز چندین‌بار بعد از آن‌، شهر غارت شد (رفعت‌، 1/ 117- 118). در تقسیماتی‌ كه‌ در زمان‌ طغرل‌ اول‌ و اواخر سدۀ 5ق‌/ 11م‌ به‌ عمل‌ آمد، ارجیش‌ جزو ایالات‌ پادشاهان‌ ارمنستان‌ شد (EI2).
در 601ق‌/ 1025م‌ گرجیان‌ به‌ شهرهای‌ آذربایجان‌ تاختند و به‌ غارت و فساد پرداختند و زنان‌ و كودكان‌ را اسیر كردند. آنگاه‌ روی به‌ اخلاط نهادند تا به‌ شهر ارجیش‌ و حومۀ آن‌ رسیدند. فرمانروای‌ اخلاط با یاری‌ گرفتن‌ از طغرل‌، فرزند قلج‌ارسلان‌، فرمانروای‌ ارزروم‌ موفق‌ شد گرجیان‌ را شكست‌ دهد (ابن‌ اثیر، 12/ 204). در 604ق‌ نجم‌الدین‌ ایوب‌ پسر ملك‌ عادل‌ به‌ قصد تصرف‌ اخلاط بدان‌ شهر روی‌ آورد، ولی فرمانروایان‌ اطراف‌ او را قبول‌ نداشتند، لذا عده‌ای‌ از لشكریان‌ اطراف با كمك‌ جمعی‌ از گرجیان‌، قلعۀ وان‌ را متصرف‌ شدند و با یاری‌ عده‌ای‌ دیگر شهر ارجیش‌ را گرفتند. نجم‌الدین‌ به‌ اتفاق‌ برادرش‌ ملك‌ اشرف‌ قلعۀ وان‌ را بازپس‌ گرفت‌ و در فرمانروایی‌ منطقه‌ پایدار شد (همو، 12/ 272-273) و بدین‌ترتیب ارجیش‌ به‌ دست‌ جانشینان‌ ایوبی‌ افتاد.
در 605ق‌ عده‌ای از گرجیان ارجیش‌ را به‌ تصرف‌ خود درآوردند و شهر را آتش زدند و ویرانیها بار آوردند كه‌ درنتیجه‌ برای‌ مدتی مردم‌ مجبور به‌ ترك شهر شدند (همو، 12/ 279؛ دفرمری‌، 518-517؛ سامی‌، 1/ 98).
ارجیش‌ نیز همانند شهرهای‌ دیگر، از تاخت‌ و تاز و كشت‌ و كشتار مغولان‌در امان‌نماند. وقتی كه در 627ق‌/ 1230م جلال‌الدین خوارزمشاه‌ از دست‌ آنان‌ گریخت‌، مغولان‌ در تعقیب‌ او شهرها را یكی‌ پس‌ از دیگری‌ به‌ تصرف‌ خود درآوردند و در ذیحجۀ همین‌ سال‌ به‌ ارجیش‌ كه‌ شهر بزرگ‌ و با عظمتی‌ بود، رسیدند و دست‌ به‌ چپاول‌ و كشتار مردم‌ آنجا گشودند (ابن‌ اثیر، 12/ 499- 500).
در سدۀ 8ق‌/ 14م‌ بایرام‌ خواجه‌، اولین‌ پیشوای‌ قره‌ قویونلوها، شهر را متصرف‌ شد (هینتس‌، 163). در 796ق‌/ 1394م‌ امیر تیمور آهنگ قلعۀ ارجیش‌ كرد (ابن‌عربشاه‌، 73) و سعی‌ در ویران‌ ساختن‌ آن نمود، اما موفق نشد (اولیاچلبی‌، 4/ 147)؛ سرانجام‌ وی‌ در 803ق‌/ 1401م‌ آنجا را به‌ تصرف‌ خود درآورد (YA, X/ 7564).
در اواسط سدۀ 10ق‌/ 16م‌ سام‌ میرزا به‌ همراهی چند تن‌ از امیران‌ به‌ دستور شاه‌ طهماسب‌ بر قلعۀ ارجیش‌ تاخت‌ (عالم‌ آرا...، 103). در 941ق‌/ 1534م‌ بهرام‌ میرزا برادر شاه‌ طهماسب‌ همراه‌ امیرانی‌ روانۀ ارجیش‌ شد. سنان‌ پاشا، سردار عثمانی‌، در اثنای‌ جنگ به‌ دست‌ قوای‌ بهرام‌ میرزا كشته‌ شد، وان‌ و ارجیش‌ به‌ تصرف بهرام‌ میرزا درآمد و ایالت‌ آن‌ دیار و كوتوالی‌ آن‌ حصار به‌ احمد سلطان‌ صوفی‌ اوغلی‌ واگذار شد (روملو، 339).
در 959ق‌/ 1552م‌ شاه‌ طهماسب‌ پس‌ از فتح‌ اخلاط به‌ ارجیش‌ روی آورد، آنجا را محاصره‌ كرد و تا 3 ماه‌ موفق‌ به‌ گشودن‌ قلعه‌ نشد، ولی ساكنان‌ قلعه‌، پس‌ از بازگشت‌ اسماعیل‌ میرزا از ارزروم‌ و آگاه‌ شدن‌ از پیروزی‌ او و مشاهدۀ سرهای‌ بریدۀ مخالفان‌ كه‌ در برابر قلعه‌ آویخته‌ بودند، مقاومت‌ را بی‌حاصل‌ دیدند و حاكم‌ قلعه‌ را كشتند و نیروی‌ قزلباش‌ را به‌ قلعه‌ راه‌ دادند. قزلباشها به‌ دستور شاه‌ دست‌ به‌ كشتار زدند و قلعه‌ را ویران‌ ساختند (همو، 472-476). در 961ق‌ ارجیش‌ و شهرهای‌ اطراف‌ آن‌ به‌ دست‌ شاهزاده‌ اسماعیل‌ میرزا غارت‌ شد (همو، 484). در 1014ق‌/ 1605م‌ احمد پاشا، حاكم‌ وان‌، شهر را به‌ قصد تسخیر محاصره‌ كرد، ولی‌ شاه‌ عباس‌، الله‌وردی‌ خان‌ حاكم‌ فارس‌ را مأمور گوشمال‌ او كرد. احمد پاشا ناگزیر دست‌ از محاصره‌ برداشت و به‌ وان‌ بازگشت‌ (اسكندربیك‌، 2/ 664؛ هدایت‌، 8/ 358- 359).
در جنگ جهانی‌ اول‌، در 10 مۀ 1915، ارجیش بار اول‌ از طرف‌ قوای روس‌ اشغال‌ شد. در 2 اوت‌ همان‌ سال‌ از تصرف‌ روسها خارج‌ شد، ولی‌ 10 روز بعد دوباره‌ به‌ تصرف‌ آنان‌ درآمد و روسها تا پایان‌ سال‌ 1917م‌ در آنجا ماندند. سپس‌ ارجیش‌ به‌ دست ارامنه‌ای‌ كه‌ از سوی‌ روسها پشتیبانی‌ می‌شدند، تخریب‌ گردید و سرانجام‌ در 16 آوریل‌ 1918 (بعد از عهدنامۀ آماسیه‌) به‌ طور قطعی‌ به‌ دولت‌ عثمانی‌ بازگردانده‌ شد (IA, IV/ 286).
مردم‌ ارجیش ترك و ساكنان نواحی آن‌ كرد (شیروانی‌، حدائق...، 54) و پیرو دین اسلام‌ هستند (همو، بستان...، 69).

آثار تاریخی‌

از آثار این‌ شهر می‌توان‌ قلعۀ ارجیش‌ را نام‌ برد. این‌ قلعه‌ در ساحل‌ دریاچۀ وان‌ بر زمین‌ همواری‌ به‌ شكل‌ مربع‌ بنا شده‌، و سنگهای بسیار بزرگ‌ در ساخت‌ آن‌ به‌كار رفته‌ است‌. دیوارهایش‌ چندان‌ بلند نیست‌، ولی‌ عرض‌ آنها زیاد است‌. نشانی‌ از خندق‌ در اطراف‌ آن‌ دیده‌ نمی‌شود. گاهی‌ در فصل‌ بهار كه‌ سطح‌ آب‌ دریاچه‌ بالا می‌آید، آب‌ وارد قلعه‌ می‌شود و فقط راه‌ باریكی‌ در سوی‌ عادلجواز باقی‌ می‌ماند. در داخل‌ قلعه‌، مسجدی‌ است به‌ نام‌ «سلیمان‌ خان‌ جامعی‌» ــ مسجد قدیم‌ یوسف‌ شاه‌ ــ كه‌ تعمیر اساسی شده‌ است‌ (اولیا چلبی‌، 4/ 148). این‌ محل‌ پیش‌ تر شهر بوده‌ است‌. تاج‌الدین علیشاه‌، وزیر ایلخانی‌، آن‌ را حصاری‌ كشید و به‌ صورت قلعه‌ای‌ استوار درآورد (حمدالله‌، چ‌ 1336ش‌، 117- 118). هوای‌ قلعه‌ در تابستان‌ بسیار گرم‌ است‌ و از این‌ رو بیشتر مردم‌ آن‌، 6 ماه‌ از سال‌ را به‌ باغهای‌ آلاداغ‌ می‌روند (اولیاچلبی‌، 4/ 149).
ساكنان‌ قلعه‌ در روزگار سلیمان‌ قانونی‌ از مردم‌ بوسنی‌ و آلبانی‌ تبار بوده‌اند. به‌ نوشتۀ لینچ‌، این‌ قلعه‌ تا 1838م‌ مسكون‌ بود و در 1841م‌ به‌ سبب‌ بالا آمدن‌ آب‌ دریاچه‌، سكنۀ قلعه‌ آنجا را ترك‌ گفتند و در روستاهای‌ اطراف‌ جای‌ گرفتند. در اواخر سدۀ 19م‌، هنگام‌ بازدید لینچ‌، فقط دیوارهای‌ فرو ریختۀ قلعه‌، یك‌ معبد مسیحی‌ و یك‌ مناره‌ از آن‌ باقی‌ بوده‌ است‌ (IA، همانجا؛ برای‌ آگاهی‌ از جزئیات‌ و خصوصیات‌ قلعه‌، نك‌ : اولیا چلبی‌، 4/ 147-150). مقبرۀ مادر جهانشاه‌ در ارجیش واقع‌ شده‌ است‌ (سفرنامه‌، 95).
جسد قرایوسف‌ را نیز از تبریز به‌ ارجیش‌ آوردند و در جوار مرقد نیاكانش‌ به‌ خاك‌ سپردند (میرخواند، 6/ 654).
محصولات‌ ارجیش‌ شامل‌ غلات‌، پنبه‌، لوبیا، كلم‌، هویج‌، گوجه‌ فرنگی‌ و انگور است‌ كه‌ امروزه‌ به‌ وان‌ فرستاده‌ می‌شود. گذران‌ مردم‌ بیشتر از كشاورزی‌ و باغداری‌ است‌. سابقاً راه‌ بازرگانی‌ تبریز ـ ارزروم‌ از این‌ شهر می‌گذشت‌ و ارجیش‌ نقطه‌ای‌ مهم‌ در پیوند راههای‌ ارتباطی‌ به‌شمار می‌آمد (IA، همانجا).

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ ازرق‌، احمد، تاریخ‌ الفارقی‌، به‌ كوشش‌ بدوی‌ عبداللطیف‌ عوض‌، بیروت‌، 1974م‌؛
ابن‌ خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، لیدن‌، 1889م‌؛
ابن‌ عربشاه‌، احمد، زندگانی‌ شگفت‌آور تیمور (ترجمۀ عجایب‌ المقدور)، ترجمۀ محمدعلی‌ نجاتی‌، تهران‌، 1356ش‌؛
اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛
اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ و ممالك‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1347ش‌؛
اولیاچلبی‌، محمد، سیاحت‌نامه‌، استانبول‌، 1314ق‌؛
بستانی‌؛
حدودالعالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1362ش‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهةالقلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، لیدن‌، 1915م‌؛
همو، همان‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1336ش‌؛
رفعت‌ افندی‌، احمد، لغات‌ تاریخیه‌ و جغرافیه‌، استانبول‌، 1299ق‌؛
روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران، 1349ش‌؛
سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛
سفرنامه‌های‌ ونیزیان‌ در ایران‌، ترجمۀ منوچهر امیری‌، تهران‌، 1349ش‌؛
شیروانی‌، زین‌العابدین‌، بستان‌ السیاحة، كتابخانۀ سنایی‌؛
همو، حدائق‌ السیاحة، تهران‌، 1348ش‌/ 1389ق‌؛
عالم‌آرای‌ شاه‌ طهماسب‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1370ش‌؛
مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، لیدن‌، 1906م‌؛
میرخواند، محمد، روضةالصفا، قم‌، 1339ش‌؛
هدایت‌، رضاقلی‌، روضةالصفای‌ ناصری، قم، 1339ش؛
هینتس، والتر، تشكیل دولت‌ ملی‌ در ایران‌، ترجمۀ كیكاووس‌ جهانداری‌، تهران‌، 1346ش‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
نیز:

Census of Population 1990, Ankara, 1991;
Defrémery, Charles, «Récit de la guerre entre les Musulmans et les Géorgiens», JA, 1849, vol. XIII;
EI1;
EI2;
IA;
Pauly;
YA.
ابوالحسن‌ دیانت‌