ادماوه

اَدَماوه‌، منطقه‌ای‌ در افریقای‌ استوایی‌ كه‌ بخشی‌ از آن‌ در نیجریه‌ و بخشی دیگر در كامرون‌ واقع‌ شده‌ است‌ (IA, I/ 347؛ «راهنما...1»، I/ 219).
ادماوه‌ فلاتی‌ است در بخش‌ شمال‌ شرقی‌ خلیج‌ گینه‌ با گسلهای‌ متقاطع در مركز افریقا و حوضۀ رودهای‌ بنوئه‌ در نیجریه‌، سَنَگا و لوگونه‌ در شمال‌ غرب‌ كامرون‌ (همانجا). مرزهای‌ منطقۀ ادماوه‌ هرگز به‌ صورت‌ دقیقی‌ از دیدگاه‌ جغرافیایی‌ مشخص‌ نشده‌اند (EI2). بعضی‌، محل ادماوه‌ را میان‌ خلیج‌ بیافرا و دریاچۀ چاد نوشته‌اند (WNGD؛ امین‌، 4/ 116). بخشی‌ از این‌ سرزمین‌ در شمال رود بنوئه‌، بزرگ‌ترین‌ شاخۀ رود نیجر، قرار گرفته‌ است‌ و این رود راه‌ ارتباط میان‌ نیجریه‌ و كامرون است («راهنما»، همانجا؛ IA, I/ 347-348) در بعضی‌ مآخذ ادماوه‌ به‌ عنوان‌ سرزمین‌ و شهری‌ زیبا در كشور سودان‌ ذكر شده‌ است‌ (خانجی‌، 1/ 177)؛ به‌ همین‌ سبب‌ در شرح‌ طول‌ و عرض‌ جغرافیایی‌ و مساحت‌ ادماوه‌ اختلاف‌نظرهایی مشهود است‌. در منجم‌ العمران‌ مشخصات‌ جغرافیایی‌ منطقۀ ادماوه‌ ◦5 تا ◦10 عرض‌ شمالی‌ و ◦12 تا ◦17 طول‌ شرقی‌ ذكر شده‌ است‌ (همانجا). در بعضی‌ مآخذ عرض‌ شمالی‌◦6 تا ◦11 (BSE2;
EI2؛ آمریكانا) و نیز ◦6 تا ◦12 (IA, I/ 347) و طول‌ شرقی‌ ◦12 تا ◦14 EI2)، ◦11) تا ◦17 ( آمریكانا)، ◦11 تا ◦14 ( بستانی‌، 8/ 198؛IA ، همانجا) و ◦11 تا ◦15 (BSE2) آمده‌ است‌. همین‌ نكته‌ موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ در ذكر مساحت‌ منطقۀ ادماوه‌ نیز اختلاف‌ نظر پدید آید. بنا بر آمار 1931م‌، مساحت‌ بخشی‌ از ادماوه‌ را كه‌ تا 1927م‌ به‌ نام‌ ایالت‌ یولا (یوله‌) نامیده‌ می‌شده‌، و جزء نیجریۀ شمالی‌ بوده‌ است‌، 778‘281 میل‌ مربع‌ نوشته‌اند (EI2) و در بعضی‌ مآخذ 805‘729 كمـ2 (بستانی‌، همانجا) و در بعضی‌ دیگر 200هزار كمـ2 (IA، همانجا) ذكر شده‌ كه‌ در واقع‌ اختلافی‌ فاحش‌ است‌. در برخی‌ از منابع‌، یولا كه‌ بخشی‌ از ادماوه‌ را شامل‌ می‌شده‌، به‌ حساب نیامده‌ است‌ و درنتیجه‌ مرز ادماوه‌ بدین‌گونه‌ مشخص‌ شده‌ است‌: از شمال‌ به‌ ماروآ، از جنوب‌ به‌ نگائوندره‌، از شرق‌ به‌ ری‌ بائوبا و از غرب‌ به‌ یولا (همانجا).
ارتفاع‌ متوسط ادماوه‌ از سطح‌ دریا 000‘1تا 500‘1 متر است‌ (BSE3). در دائرةالمعارف‌ مایر (I/ 248) بلندترین‌ نقطۀ كوهستانی‌ آن 400‘2متر نوشته‌ شده‌ است‌، ولی‌ در بعضی‌ منابع‌ دیگر (نك‌ : «راهنما»، همانجا) بلندترین نقطه‌، قلۀ بامبوتوس‌ 710‘2متر آمده‌ است‌. كوههای این منطقه از انواع گرانیت، گنیس‌ و انواع‌ سنگهای‌ آذرین‌ مخروطی‌شكل تشكیل‌ یافته‌اند. در اراضی‌ شمالی‌ آن‌ جنگلهای‌ همیشه‌ سبز همراه با گیاهانی از نوع‌ ساوانهای‌ ساقه‌ بلند صحرایی وجود دارند. جنوب‌ آن‌ نیز مرطوب و دارای‌ جنگلهای‌ همیشه‌ سبز است‌. در ارتفاعات نیز ساوانهای‌ كوهستانی‌ می‌رویند (همانجا؛ BSE3).
شمار جمعیت‌ كنونی‌ منطقۀ ادماوه‌ مشخص‌ نیست‌. طبق‌ آمار 1931م‌ شمار افراد قبایل‌ ساكن‌ ایالت‌ ادماوۀ نیجریه‌ بدین‌ قرار بوده است‌: فولانی‌، 936‘150؛ هوسا، 560‘21؛ كَنوری‌، 495‘10و دیگر قبایل‌، 138‘467نفر كه‌ با افزودن‌ جمعیت‌ گروههای‌ كوچك‌ بر ارقام‌ یاد شده‌، جمع‌ ساكنان این منطقه‌ به‌ 755‘024‘1 نفر می‌رسد. در همان‌ تاریخ‌ شمار افراد قبایل‌ غیرمسلمان‌ و بت‌پرست‌ به قرار زیر بوده‌ است: بَچَمه‌، 703‘19؛ چَمْبه‌، 224‘51؛ هونه‌، 604‘6؛ بَته‌، 003‘23، هیجی‌، 284‘6؛ كیلبه‌، 799‘22؛ لله‌، 773‘9؛ لونگودا، 809‘11؛ مامبیلا، 384‘19؛ مومویه‌، 272‘79؛ وِره‌، 866‘10؛ وُركون‌، 472‘23؛ و مَرغی‌ 223‘151نفر بوده‌ است‌. در ضمن‌ گروههایی‌ از افراد قبایل‌ هوسا، كنوری‌، چمبه‌ و مرغی‌ بیرون‌ از مرزهای‌ ایالتی‌ ادماوۀ نیجریه‌، ولی‌ داخل‌ سرزمین‌ ادماوۀ قدیم‌ سكنی‌ دارند (.(EI2شمار بت‌پرستان‌ و افراد غیرمسلمان‌ در ادماوه‌ رو به‌ كاستی‌ نهاده‌ است‌ (همانجا؛ IA, I/ 348).
نام‌ ادماوه‌ از نام‌ مودیبو ادمه فرمانروای‌ امیرنشین‌ مسلمان‌ فولانی مشهور به‌ «جهاد» فولانی‌ (حك‌ 1809- 1848م‌) اخذ شده‌ است‌ (همانجا؛ هاگبن‌، 189؛ EI2). مودیبو در زبان‌ فولانی‌ به‌معنای‌ معلم‌ است‌ (همانجا)، زیرا مودیبو ادمه‌ مدتی در بورنو به‌ تحصیل‌ پرداخته‌، و معلم‌ شده‌ بود (فیشر، 370).
سرزمینی كه‌ در شمال‌ رود بنوئه‌ و در اراضی‌ نیجریه‌ و كامرون‌ واقع‌ شده‌، درگذشته‌ تابع‌ دولت‌ سوكوتو بوده‌ كه‌ در متون‌ عربی‌ به‌ صورت سقطوا نوشته‌ شده‌ است‌ («راهنما»، I/ 219؛ خانجی‌، 1/ 177). روایاتی‌ وجود دارد مبنی‌ بر اینكه‌ قوم‌ فولانی‌ (فولبه‌) قرنها قبل از دوران جهاد به‌ سرزمین‌ ادماوه‌ آمده‌اند. اینان‌ رمه‌دارانی‌ بودند كه‌ مذهب‌ كهن‌ و خویهای‌ قبیله‌ای‌ خویش‌ را به‌ كناری‌ نهاده‌، در شهركها سكنى‌ گزیدند و اسلام‌ را پذیرا گشتند (دیویدسن‌، 424). شمار آنها در 1983م‌ جمعاً 000‘890‘16 نفر بوده‌ است كه‌ حدود 10 میلیون‌ نفرشان‌ در نیجریه‌ سكنى‌ دارند. اینان‌ عمدتاً به‌ زبان‌ فولفولدی‌ سخن‌ می‌گویند. چنین‌ به‌ نظر می‌رسد كه‌ اجداد این‌ گروه‌ در هزارۀ نخست‌ میلادی‌ از صحرا به‌ این‌ نواحی‌ نقل‌ مكان كرده‌ باشند. آنها در سدۀ 19م‌ دولتهای‌ فوتا - جالّون‌، فوتا - تورو، ماسینا، سوكوتو و ادماوه‌ را تشكیل‌ دادند. كار اصلی‌ این‌ گروه‌ دامپروری‌، پارچه‌ بافی‌، تهیۀ چرم‌ و تولید رنگ‌ برای‌ صباغی‌ چرم‌ بوده‌ است‌. فولبیهای‌ كوچنده‌ به‌ پرورش‌ دام‌ و كشاورزی‌ و فولبیهای‌ یكجانشین‌ تنها به‌ كار كشاورزی‌ اشتغال‌ دارند. اینان‌ پیرو دین اسلامند، ولی در بعضی‌ از گروههای‌ كوچنده‌ پرستش روح‌ نیاكان و پرستش طبیعت‌ باقی‌ است‌ («راهنما»، II/ 522-523 ). در آغاز سدۀ 19م‌ جنبش‌ بزرگ‌ انقلابی‌ فولانی‌ به‌ رهبری‌ عثمان‌ دَنْ فودیو (عثمانو به‌ فودویه‌ = عثمان‌ بن‌ فودی‌) آغاز گردید. فودیو یا فودی‌ در زبان‌ فولانی‌ به‌ آموزگار مسلمان‌
والامقام‌ گفته‌ می‌شد (دیویدسن‌، 427). عثمان‌ و یارانش‌ به‌ امر اصلاح‌ حكومت و پایان‌ دادن‌ به‌ سوء استفاده‌ها توجه‌ فراوان‌ داشتند. آنان‌ خواستار حكومت‌ بر پایۀ اصول‌ و تعالیم‌ اسلامی‌ و تهذیب‌ اخلاق‌ بودند (همانجا) كه‌ در نتیجۀ آن‌ انقلاب‌ دولتی‌ پدید آمد و ابتدا فومبینا نامیده‌ شد، ولی‌ بعدها به‌ سبب‌ ارتباط با نام‌ اَدَمه‌، ادماوه‌ نام‌ گرفت‌. ادمه‌ به‌ جهادی‌ كه‌ از سوی‌ عثمان‌ دن‌ فودیو اعلام‌ شده‌ بود، پیوست‌ («راهنما»، I/ 219). عثمان‌ در 1806م‌ پرچمی‌ با چند مجاهد به‌ مودیبوادمه‌ داد تا به‌ زادگاه‌ خود برود و جهاد را در آن‌ سرزمین‌ آغاز كند (EI2؛ فیشر، 370). وی‌ موفق‌ شد اتحاد دینی‌ و قومی‌ فولانیها را به‌ انجام‌ رساند. در نتیجۀ اقدامات‌ او بت‌ پرستان‌ ساكن‌ شمال‌ ادماوه‌ مسلمان‌ شدند، ولی‌ گروهی‌ از قبایل‌ دیگر آیین‌ مسیح‌ را پذیرفتند (IA I/ 348) چندی‌ بعد عثمان‌، ادمه‌ را به‌ لقب لامیدوفومبینا (فرمانروای‌ جنوب‌) ملقب‌ ساخت‌ («راهنما»، همانجا). ادمه‌ ناحیۀ ادماوه‌ را در جهاد با سیاهان‌ غیر مسلمان‌ سودان‌ فتح‌ كرد. این جهاد به‌ روایتی‌ در 1806م‌، و به‌ روایتی دیگر در 1809م‌ روی‌ داد و در نتیجۀ آن‌ قبایل‌ محلی‌ حاكمیت ادمه‌ را گردن‌ نهادند (همانجا؛ IA، همانجا). جهاد مزبور حدود 40 سال‌ ادامه‌ یافت‌. مودیبوادمه‌ به‌ تسخیر سرزمینهای‌ بت‌ پرستان‌ و برده‌ گرفتن‌ از آنان‌ پرداخت‌ و در این‌ جهاد سواران‌ فولانی‌ پیروزی‌ یافتند.
در 1838م‌ مودیبوادمه‌ پایگاه‌ خود را از گورین‌ به‌ ریبادو در نزدیكی آن‌ منتقل‌ كرد و در 1841م‌ شهر یولا را - كه‌ به‌ معنای‌ سرزمینِ برآمده‌ در منطقه‌ای باتلاقی‌ است‌ ــ مركز قرار داد (همانجا؛ EI2). لشكركشیهای‌ مودیبو عمدتاً در شرق‌ و شمال‌ و به‌ عبارت‌ دیگر در منطقۀ نفوذ فولانیها بود (فیشر، همانجا). وی‌ شهرهای‌ جدیدی‌ مانند گاروآ و نیگائوندره‌ را بنا نهاد (IA، همانجا) و سرانجام‌ در 1848م‌ در یولا درگذشت‌ (همانجا؛ EI2). محدودۀ فرمانروایی‌ او تا شرق‌ نیجریه‌ و شمال‌ غرب‌ كامرون‌ گسترش‌ یافت‌ و همۀ این‌ مناطق‌ ادماوه‌ نامیده‌ شد (IA، همانجا). پس‌ از مرگ‌ مودیبوادمه‌ 4 فرزندش‌ جانشین‌ او شدند، ولی‌ نفاق‌ و آشفتگی‌ سبب‌ ضعف‌ دولتی‌ شد كه‌ ادمه‌ پدید آورده‌ بود. پس‌ از درگذشت‌ مودیبوادمه‌ به‌ سبب‌ همین‌ آشفتگیها، یولا باجگزار سوكوتو شد (فیشر، همانجا). قدرت‌ و نفوذ فرمانروا كه‌ به‌ زبان‌ محلی‌ لامیدو نامیده‌ می‌شد، به‌ سبب‌ افزایش‌ نیروی‌ تیول‌ داران‌ فولبه‌ رو به‌ ضعف‌ نهاد، ولی‌ در عهد چهارمین‌ فرمانروا كه‌ زبیر (زبیرو) نام‌ داشت‌ (حك‌ 1890-1901م‌) بار دیگر نیرو و نفوذ دولت‌ فزونی‌ گرفت‌ («راهنما»، همانجا؛ هاگبن‌، 189).
منطقۀ ادماوه‌ در 1861م‌ از سوی‌ انگلیسها، و در 1894م‌ از سوی آلمانها اشغال‌ شد. متعاقب‌ آن‌ هیأتهای‌ مذهبی‌ كوشیدند تا مسیحیت‌ را به‌ زور در ادماوه‌ گسترش‌ دهند. در این‌ میان‌ جنبش‌ قادیانی به‌ رهبری میرزا غلام‌ احمد كه‌ در میان‌ مسلمانان‌ به‌عنوان‌ جنبش‌ جدایی‌ طلبانه‌ شناخته‌ شده‌ بود، طرفدارانی‌ پیدا كرد (IA، همانجا). در 1901م‌ ادماوه‌ بین‌ نیجریه‌ كه‌ تحت‌ الحمایۀ انگلیس‌ بود و كامرون‌ كه‌ تحت‌ الحمایۀ آلمان‌ بود، تقسیم‌ گردید و بوبو احمدو (امه‌ دو) فرزند چهارم‌ ادمه‌ امیر شهر یولا شد (همانجا). زبیر در برابر نفوذ انگلیسها و آلمانها كه‌ به‌ ادماوه‌ حمله‌ كرده‌ بودند و در سالهای‌ 1901-1903م‌ اراضی‌ آن‌ را به‌ تصرف‌ آورده‌ بودند، مقاومت‌ كرد. در اوایل‌ 1903م‌ زبیر كشته‌ شد و متعاقب‌ آن‌ مناطقی‌ از سرزمین‌ ادماوه‌ به‌ تصرف‌ فرانسویان‌ درآمد.
در سالهای‌ 1907-1911م‌ اراضی‌ ادماوه‌ میان‌ دولتهای‌ انگلیس‌، آلمان‌ و فرانسه‌ تقسیم‌ شد («راهنما»،همانجا). ایالت‌ یولا در سالهای‌ 1914-1916م‌ به‌ میدان‌ نبرد میان‌ ارتشهای‌ انگلیس‌ و آلمان‌ بدل‌ گشت و متعاقب‌ شكست‌ آلمانها در جنگ‌ جهانی‌ اول‌ به‌ صورت مستملكۀ بریتانیا و یكی‌ از ایالات‌ نیجریه‌ درآمد (همانجا؛ IA, I/ 348) سال‌ 1919م‌ بخش‌ مستملكۀ انگلیس‌ در نیجریه و بخش‌ مستملكۀ فرانسه‌ در افریقای‌ استوایی‌ واقع‌ شده‌ بود (امین‌، 4/ 116). در 1922م‌ جامعۀ ملل‌ ادارۀ ادماوه‌ را به‌ دولتهای‌ بریتانیا و فرانسه‌ واگذاشت‌ (IA، همانجا). كامرون‌ بریتانیا نیز از 1922م‌ كامرون‌ فرانسه‌ نام‌ گرفت‌ («راهنما»، I/ 219). در 1926م‌ دو ایالت‌ یولا و موری‌ به‌ یكدیگر پیوستند و استان‌ بزرگ‌ نیجریه‌ را تشكیل‌ دادند (IA، همانجا). بعدها این‌ مناطق‌ استقلال‌ یافتند و دو كشور نیجریه‌ و كامرون‌ پدید آمد (امین‌، همانجا).
از زمان‌ تسلط مودیبوادمه‌ بر سرزمین‌ ادماوه‌، فرمانروایان‌ آن‌ به‌ ترتیب‌ از این‌ قرارند: مودیبوادمه‌، 1809- 1848م‌؛ لووال‌، 1848-1872م‌؛ سَندا، 1872-1890م‌؛ زبیرو، 1890-1901م‌؛ بوبواحمدو، 1901- 1909م‌؛ ایا، 1909-1910م‌؛محمدواَبّا، 1910-1924م‌؛ محمدو بلّولووال‌، 1924- 1928م‌؛ مصطفی‌، 1928-1946م‌؛ احمدو، 1947م‌ (هاگبن‌، 190-189 ؛ بستانی‌، 8/ 197).
در آغاز تأسیس‌ دولت‌ ادماوه‌ جریان‌ شكل‌ گرفتن‌ مناسبات‌ اقطاعی‌ در سرزمین‌ مزبور مراحل‌ نخستین‌ را می‌گذرانید. منابع‌ اصلی‌ درآمد حكام‌ و تیول‌ داران‌ فولبه‌ عبارت‌ بود از تولید مواد غذایی‌، بهرۀ مالكانه‌ از كشاورزان‌ و دامپروران‌، غنایم‌ جنگی‌ و بهره‌كشی‌ از كار بردگان‌. قشر بندی‌ اجتماعی‌ سرزمین‌ ادماوه‌ به‌ مقیاسی وسیع‌ با تبدلات‌ قومی‌ همراه‌ بود. اواسط سدۀ 19م گروههای كثیری‌ از ساكنان‌ این‌ منطقه‌ غیر آزاد بودند («راهنما»، همانجا). ادماوه‌ منبع‌ ذخیرۀ برده‌ بود. اسیران‌ نواحی‌ دور دست‌ در سیرالئون‌ از برده‌ داری‌ فولانیها در ادماوه‌ یاد كرده‌اند. باج‌ و خراجی كه‌ به‌ سوكوتو داده‌ می‌شد، عمدتاً شامل‌ برده‌ بود و اغلب‌ نمایندگان‌ سوكوتو برای‌ گرد آوردن‌ بردگان‌ به‌ ادماوه‌ می‌آمدند.
گاه‌ تقاضای‌ خرید برده‌ از داخل‌ و خارج‌ چندان‌ فزونی‌ می‌گرفت‌ كه‌ فولانیها نیز اسیر و برده‌ می‌شدند (فیشر، 371).
محصولات‌ عمدۀ ادماوه‌ در شمال‌ رود بنوئه‌ عبارت‌ است‌ از ذرت، ارزن‌، برنج‌، بادام‌ زمینی‌، بامیه‌ و فلفل‌. كشاورزی‌ منبع‌ درآمد سیاهان‌ است‌. گروهی‌ نیز از راه‌ گردآوری‌ گیاهان‌ مفید خودرو امرار معاش‌ می‌كنند. در جنوب‌ رود بنوئه‌ جمعیت‌ چندان‌ زیاد نیست‌. رود بنوئه‌ یكی‌ از خطوط عمدۀ مواصلاتی‌ است‌ و بجز آن‌ راههای‌ شوسه‌ و مال‌ رو نیز میان‌ شمال‌ و جنوب‌ این‌ ناحیه‌ وجود دارد. از این‌ راهها كه‌ در گذشته‌ برای‌ حمل‌ عاج‌ و بردگان‌ مورد استفاده‌ قرار می‌گرفت‌، امروزه‌ برای‌ حمل‌ و نقل‌ مواد صادراتی‌ گوناگون‌ مانند پنبه‌ و سقز و غیره‌ بهره‌ برداری‌ می‌شود. واردات‌ این‌ منطقه‌ مصنوعات‌ است‌ (IA ، همانجا).
اسلام‌ دین‌ فولانیها و بزرگ‌ترین‌ دین‌ مردم‌ این‌ سرزمین‌ است‌ (همانجا؛ EI2). انقلاب‌ ملهم‌ از دین اسلام‌ در ادماوه‌ توانست‌ شیوۀ فرمانروایی‌ غیر مردمی‌ و ایستا را در سرزمین‌ مذكور از میان‌ بردارد (دیویدسن‌، 428). با این‌ وصف‌، چنانكه‌ اشاره‌ شد، هنوز در بعضی‌ گروههای‌ كوچنده‌ پرستش‌ ارواح‌ نیاكان‌ و نیز پرستش‌ طبیعت‌ باقی‌ است‌ («راهنما»، II/ 523). مبلغان مسیحی‌ نیز در این‌ سرزمین‌ فعالیت‌ دارند كه‌ عمده‌ترین‌ آنها گروههای‌ تبلیغی‌ فرقۀ كلیسای‌ برادران‌ (آمریكایی‌)، در سرزمین‌ قبایل‌ بوره‌ ـ مَرغی‌ در شمال‌ رود بنوئه‌، فرقۀ سودان‌ متحد (دانماركی‌) در میان‌ قبایل‌ رودبارنشین بچمه‌ در مغرب‌ یولا هستند، ولی‌ به‌رغم‌ فعالیت‌ مبلغان‌ مسیحی‌، اسلام‌ از مسیحیت نیرومندتر و شمار مسلمانان بیشتر است (IA, I/ 348;
EI2).
زبان‌ و لهجه‌های‌ شرقی‌ ادماوه‌ از خانوادۀ زبانهای‌ نیجری ـ كنگویی‌ است‌ كه‌ در زئیر، سودان‌، جمهوری‌ افریقای‌ مركزی‌، چاد، كامرون‌ و نیجریه‌ رایج‌ است‌. شمار كسانی‌ كه‌ به‌ این‌ زبان‌ و لهجه‌های‌ آن‌ گفت‌ و گو می‌كنند، در 1981م‌ بیش‌ از 4 میلیون‌ نفر بوده‌ است‌. زبان‌ و لهجه‌های‌ شرقی‌ ادماوه‌ نخستین‌ بار در 1955م‌ توسط گرینبِرگ‌ از لحاظ اصول‌ تكوین‌ طبقه‌بندی‌ شدند كه‌ حدود 150 لهجه‌ را در بر می‌گیرد و به‌ صورت‌ دو گروه‌ درآمده‌اند: گروه‌ اول‌ شمال‌ كامرون‌ و آن‌ بخش‌ از سرزمینهایی‌ را دربر می‌گیرد كه‌ به‌ نیجریه‌، چاد و جمهوری‌ افریقای‌ مركزی‌ ملحق‌ شده‌اند. گروه‌ دوم‌ زبان‌ و لهجه‌های‌ شرقی‌ است‌ كه‌ عمدتاً در جمهوری افریقای‌ مركزی‌، زئیر و جنوب‌ سودان‌ رایج‌ است‌ («راهنما»، I/ 219). زبان ادماوه‌ به‌ 14 گروه‌ فرعی منقسم‌ شده‌ است‌ (دربارۀ این‌ 14 گروه‌، نك‌ : همانجا). بعضی‌ از زبانها و لهجه‌های‌ فرعی‌ فاقد خط و كتابت‌ هستند، ولی‌ در بعضی‌ از آنها نوشته‌های‌ دینی‌ و نیز ترجمه‌هایی‌ بر اصول‌ الفبایی‌ ارائه‌ شده‌ از سوی‌ مبلغان‌ مذهبی‌ مسیحی‌ وجود دارد (همانجا).

مآخذ

امین‌، حسن‌، الموسوعة الاسلامیة، بیروت‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛
بستانی‌؛
خانجی‌، محمد امین‌، منجم‌ العمران‌ فی‌ المستدرك‌ علی‌ معجم‌ البلدان‌، قاهره‌، 1325ق‌/ 1907م‌؛
دیویدسن‌، بزیل‌، افریقا، تاریخ‌ یك‌ قاره‌، ترجمۀ هرمز ریاحی‌ و فرشته‌ مولوی‌، تهران‌، 1358ش‌؛
نیز:

Afrika, entsiklopedicheskiĭ spravochnik, Moscow, 1986-1987;
Americana;
BSE2;
BSE3;
EI2;
Fisher, H., «The Western and Central Sudan and East Africa», The Cambridge History of Islam, Cambridge, 1984, vol. II;
Hogben, S. J., The Muhammadan Emirates of Nigeria, London, 1930;
IA;
Meyer;
WNGD.
عنایت‌الله‌ رضا