پنجده

پَنْجْدِه‌، روستایی‌ در كرانۀ شرقی‌ رودخانۀ كوشك‌ در نزدیكی‌ محل‌ پیوستن‌ آن‌ به‌ رودخانۀ مرغاب‌ در كشور تركمنستان‌. پنجده‌ به‌ 5آبادی‌ نزدیك‌ و جدا از هم‌ گفته‌ می‌شد كه‌ پس‌ از آبادشدن‌ و اتصال‌ مستحدثات‌ آنها به‌ یكدیگر به‌ صورت‌ یك‌ محل‌ درآمده‌ بود (یاقوت‌، 1 / 743). بنا به‌ گزارش‌ یاقوت‌ این‌ 5 ده‌ عبارت‌ بوده‌اند از ایغان‌ (1 / 420)، بَهوَنه‌ (1 / 772)، خوزان‌ (2 / 494)، دِزَق‌ (دزه‌) سفلی‌ (2 / 572) و مَرَست‌ (4 / 496).
از پیشینۀ پنجده‌ در پیش‌ از اسلام‌ آگاهی‌ای‌ در دست‌ نیست‌ و در كتابهای‌ فتوح‌ نیز اشاره‌ای‌ بدان‌ نشده‌ است‌. ظاهراً برای‌ نخستین‌بار در اشكال‌ العالم‌ منسوب‌ به‌ جیهانی‌ (سدۀ 4ق‌ / 10م‌) از آن‌ یاد شده‌، و پنجده‌ از توابع‌ مروالرود به‌ شمار رفته‌ است‌ (ص‌ 168). اما در منابع‌ تاریخی‌ سدۀ 5ق‌ و پس‌ از آن‌ در ذكر رویدادهای‌ تاریخی‌ از پنجده‌ به‌ كرات‌ یاد شده‌ است‌. به‌ روایت‌ ناصرخسرو كه‌ در 437ق‌ / 1045م‌ از پنجده‌ دیدار كرده‌، این‌ شهر از منازل‌ بر سر راه‌ مرو به‌ جوزجان‌ به‌ شمار می‌رفته‌ است‌ (ص‌ 1).
در 429ق‌ / 1038م‌ سلطان‌ مسعود غزنوی‌ پس‌ از شكست‌ از سپاهیان‌ طغرل‌ بیك‌ سلجوقی‌ در دندانقان‌ به‌ سوی‌ پنجده‌ و فاریاب‌ گریخت‌ (رشیدالدین‌، 2 / 262-263). در 508ق‌ / 1114م‌ به‌ هنگامی‌ كه‌ سلطان‌ سنجر برای‌ سركوب‌ محمدخان‌ روی‌ به‌ ماوراءالنهر داشت‌، در دشت‌ خوزان‌ فرود آمد و در آنجا امیرداد از سلطان‌ میزبانی‌ كرد (نظامی‌، 60). در 573 ق‌ / 1177 م‌ سلطان‌ غیاث‌الدین‌ غوری‌ دو سال‌ پس‌ از فتح‌ هرات‌، نواحی‌ تابع‌ آن‌ از جمله‌ پنجده‌ را ــ كه‌ تا آن‌ هنگام‌ در قلمرو خوارزمشاهیان‌ بود ــ به‌ تصرف‌ درآورد (منهاج‌، 1 / 358). در 585ق‌ / 1189م‌ بار دیگر بر سر مروالرود و پنجده‌ میان‌ خوارزمشاهیان‌ و غوریان‌ جنگی‌ درگرفت‌ كه‌ منجر به‌ شكست‌ خوارزمشاهیان‌ شد (جوینی‌، 2 / 27؛ میرخواند، 708).
به‌ نوشتۀ حمدالله‌ مستوفی‌ در سدۀ 8ق‌ / 14م‌ پنجده‌ شهری‌ نسبتاً آباد با بارویی‌ به‌ طول‌ 5 هزار گام‌ بر گرد آن‌ بوده‌ است‌ و به‌ واسطۀ آب‌ فراوان‌، كشاورزی‌ در آنجا رونق‌ داشته‌ است‌. او این‌ شهر را از ساخته‌های‌ سلطان‌ملكشاه‌ سلجوقی‌(حك‌ 465-485ق‌) ذكر كرده‌ است‌(ص‌ 158)؛ اما این‌ نوشته‌ درست‌ نمی‌نماید، زیرا چنان‌ كه‌ گذشت‌ در منابع‌ تاریخی‌ ذیل‌ رویدادهای‌ پیش‌ از برآمدن‌ سلجوقیان‌، از پنجده‌ سخن‌ به‌ میان‌ آمده‌ است‌.
اهمیت‌ تاریخی‌ پنجده‌ بیشتر به‌ سدۀ 13ق‌ / 19م‌ بازمی‌گردد. با پیشروی‌ روسها در نیمۀ دوم‌ سدۀ 19م‌ به‌ سوی‌ آسیای‌ میانه‌، انگلیسیها كه‌ از نزدیك‌ شدن‌ آنها به‌ هندوستان‌ نگران‌ بودند، به‌ تقویت‌ حكومت‌ مركزی‌ افغانستان‌ پرداختند. روسها در 1301 ق‌ / 1884م‌ مرو و سرخس‌ را به‌ قلمرو خود افزودند. با تصرف‌ مرو و نزدیكی‌ روسها به‌ هرات‌، افغانها كه‌ هرات‌ را در خطر از دست‌ رفتن‌ می‌دیدند، نسبت‌ به‌ ادعاهای‌ خود دربارۀ اراضی‌ مرو از جمله‌ پنجده‌ ایستادگی‌ كردند و نیروهایی‌ به‌ آن‌سوی‌ گسیل‌ داشتند؛ در مقابل‌،روسها نیز مدعی‌ بودند كه‌ پنجده‌ در شمار مناطق‌ تحت‌ نفوذ امرای‌ افغانستان‌ نبوده‌، و امیر افغانستان‌ به‌ تازگی‌ به‌آنجا نیرو گسیل‌ داشته‌ است‌. از این‌رو، در 30 مارس‌ 1885 به‌ نیروهای‌ افغانی‌ به‌ فرماندهی‌ ژنرال‌ غوث‌الدین‌ كه‌ با حدود هزار تن‌ سرباز در حوالی‌ پنجده‌ موضع‌ گرفته‌ بودند، اولتیماتوم‌ دادند كه‌ در 24 ساعت‌ نیروهای‌ خود را از پنجده‌ خارج‌ سازند؛ اما افغانها از این‌ امر سرباز زدند. از سوی‌ دیگر افسران‌ انگلیسی‌ نیز كه‌ در محل‌ حاضر بودند، آنها را به‌ مقابلۀ با روسها تشویق‌ می‌كردند و به‌ غوث‌الدین‌ اطمینان‌ می‌دادند كه‌ روسها حمله‌ نخواهند كرد. لیكن‌ در پایان‌ مهلت‌، روسها حمله‌ آوردند و پس‌ از یك‌ درگیری‌ خونین‌ كه‌ منجر به‌ كشته‌شدن‌ بیشتر نیروهای‌ افغانی‌ شد، بر پنجده‌ دست‌ یافتند، و در پی‌ آن‌ افسران‌ انگلیسی‌ هراسان‌ از معركه‌ به‌ هرات‌ گریختند. تصرف‌ پنجده‌ از جانب‌ نیروهای‌ روسیه‌ هیجان‌ بسیاری‌ را در انگلستان‌ و هند باعث‌ شد و برخی‌ آن‌ را مقدمۀ جنگ‌ میان‌ روسیه‌ و انگلستان‌ شمردند. گلادستن‌ نخست‌وزیر وقت‌ انگلستان‌ به‌ وخامت‌ اوضاع‌ اعتراف، و روسها را به‌ جنگ‌ تهدید كرد و از پارلمان‌ درخواست‌ اعتبارات‌ جنگی‌ كرد. اما در نهایت‌ انگلستان‌ به‌ سبب‌ درگیریهای‌ خود با فرانسه‌ و در پی‌ گفت‌ و گوهایی‌ كه‌ با روسیه‌ به‌ عمل‌ آورد، تسلط آن‌ كشور را بر پنجده‌ به‌ رسمیت‌ شناخت‌ (نك‌ : فرهنگ‌، 1(1) / 405- 408؛ محمود، 4 / 1216، 1482؛ كاظم‌زاده‌، 85- 88؛ ریاضی‌، 164-171).

مآخذ

اشكال‌ العالم‌، منسوب‌ به‌ جیهانی‌، ترجمۀ علی‌ بن‌ عبدالسلام‌ كاتب‌، به‌ كوشش‌ فیروز منصوری‌، مشهد، 1368ش‌؛
جوینی‌، عطاملك‌، تاریخ‌ جهانگشای‌، به‌ كوشش‌ محمدقزوینی‌، لیدن‌، 1334 ق‌ / 1916 م‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ گ‌. لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌ / 1913م‌؛
رشیدالدین‌ فضل‌الله‌، جامع‌التواریخ‌، به‌ كوشش‌ احمد آتش‌، تهران‌، 1362ش‌؛
ریاضی‌، محمدیوسف‌، عین‌الوقایع‌، به‌ كوشش‌ محمدآصف‌ فكرت‌، تهران‌، 1369ش‌؛
فرهنگ‌، محمدصدیق‌، افغانستان‌ در پنج‌ قرن‌ اخیر، قم‌، 1371ش‌؛
كاظم‌زاده‌، فیروز، روس‌ و انگلیس‌ در ایران‌، ترجمۀ منوچهر امیری‌، تهران‌، 1354ش‌؛
محمود، محمود، تاریخ‌ روابط سیاسی‌ ایران‌ و انگلیس‌، تهران‌، 1362ش‌؛
منهاج‌ سراج‌، عثمان‌، طبقات‌ ناصری‌، به‌ كوشش‌ عبدالحی‌ حبیبی‌، تهران‌، 1363ش‌؛
میرخواند، محمد، روضة الصفا، به‌ كوشش‌ عباس‌ زریاب‌، تهران‌، 1373ش‌؛
ناصرخسرو، سفرنامه‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1356ش‌؛
نظامی‌ عروضی‌، احمد، چهار مقاله‌، به‌ كوشش‌ محمدقزوینی‌، تهران‌، 1328ق‌ / 1910م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌.

محمدتقی‌ مختاری‌