پریشان

پَریشان‌، دریاچه‌ای‌ در استان‌ فارس‌.

نام‌ و پیشینه‌

جغرافی‌نویسان‌ سدۀ 4ق‌ / 10م‌ از این‌ دریاچه‌ با نامهای‌ گوناگون‌ یاد كرده‌اند. اصطخری‌ آن‌ را «توَّز» نامیده‌ كه‌ در استان‌ شاپور، نزدیك‌ كازرون‌ واقع‌ بوده‌، و 10 فرسنگ‌ (ح‌ 60 كمـ ) درازا داشته‌ است‌ (ص‌ 122). ابن‌ حوقل‌ از آن‌ با نام «دریاچۀ مور» معروف‌ به‌ دریاچۀ كازرون‌ یاد كرده‌ (ص‌ 277)، و در حدودالعالم «دریای‌ یون‌» نامیده‌ شده‌ كه‌ با 10 فرسنگ‌ درازا و 8 فرسنگ‌ پهنا منافع‌ بسیار داشته‌ است‌ (ص‌ 15). مقدسی‌ آن‌ را دریاچۀ كازرون‌ نامیده‌ كه‌ در آن‌ ماهی‌ صید می‌شده‌، و بهره‌های‌ دیگری‌ نیز داشته‌ است‌ (ص‌ 339). ابن‌ بلخی‌ از نویسندگان‌ سدۀ 6ق‌ / 12م‌، مانند ابن‌ حوقل‌، این‌ دریاچه‌ را «مور» خوانده‌، و دور آن‌ را دو فرسنگ‌ دانسته‌ است‌ (ص‌ 154) و حمدالله‌ مستوفی‌ كه‌ در سدۀ 8ق‌ / 14م‌ می‌زیسته‌، آن‌ را «مورجره‌» نامیده‌، و افزوده‌ است‌ كه‌ ماهی‌ فراوانی‌ در آن‌ صید می‌شود (ص‌ 240).
این‌ دریاچه «فَرشویه‌» معروف‌ به «پَریشَم‌» نیز نامیده‌ شده‌ است‌ (فرصت‌، 278) و امروزه‌ آن‌ را به‌ نام‌ پریشان‌ ــ روستایی‌ به‌ همین‌ نام‌ در كنارۀ شمالی‌ دریاچه‌ (مظفریان‌، 30) ــ و فامور ــ نام‌ دهستانی‌ از شهرستان‌ كازرون‌ ( نشریه‌ ... ، 35) و همچنین‌ نام‌ كوهی‌ در شمال‌ دریاچه‌ ــ نامیده‌ می‌شود (مظفریان‌، همانجا). به‌ نوشتۀ لسترنج‌ این‌ دریاچه‌ (دریاچۀ كازرون‌) در سدۀ 4ق‌ / 10م‌ دریاچۀ «موز» یا مورَك‌ نامیده‌ می‌شد (ص‌ 267). این‌ نام‌ برای‌ لسترنج‌ تردیدآمیز بوده‌ است‌ و شاید همان‌ واژۀ «مور» باشد كه‌ ابن‌ حوقل‌ و ابن‌ بلخی‌ از آن‌ یاد كرده‌اند.

وضع‌ جغرافیایی‌

دریاچۀ پریشان‌ در 15 كیلومتری‌ جنوب‌ خاوری‌ كازرون‌ و در غرب‌ شیراز قرار گرفته‌ است‌ (جعفری‌، 251؛ بدیعی‌، 1 / 174). فسایی‌ موقعیت‌ آن‌ را در میانۀ بلوك‌ كازرون‌ و بلوك‌ فامور نوشته‌ است‌ (2 / 1600). این‌ دریاچه‌ به‌ صورت‌ پهنۀ دراز و باریكی‌ از شمال‌ شرقی‌ به‌ جنوب‌ غربی‌ كشیده‌ شده‌ است‌ (مك‌ گرگور، I / 24) و در حدود 500‘3-200‘4 هكتار وسعت‌ دارد و بزرگ‌ترین‌ دریاچۀ آب‌ شیرین‌ ایران‌ به‌شمار می‌رود. منابع‌ آبی‌ تغذیه‌كنندۀ آن‌ آب‌ چشمه‌های‌ پل‌ آبگینه‌، جمشیدی‌، گراب‌ و رودخانۀ فامور است‌ كه‌ به‌ این‌ دریاچه‌ می‌ریزند ( كازرون‌، بش‌ ). حجم‌ همۀ آبهایی‌ كه‌ از چشمه‌های‌ پیرامون‌ به‌ آن‌ وارد می‌شود، سالیانه‌ به‌ حدود 776‘516‘26 مـ3 می‌رسد ( پروژه‌ ... ، 5). افزون‌ بر اینها، دهها چشمۀ آب‌ شیرین‌ جوشان‌ از كف‌ دریاچه‌، مایۀ سرشاری‌ آب‌ آن‌ است‌ (مظفریان‌، 36). ارتفاع‌ دریاچه‌ از سطح‌ دریا 820 متر، و میانگین‌ ژرفای‌ آن‌ 30 / 1 متر است‌ ( پروژه‌، 7- 8) كه‌ در ژرف‌ترین‌ نقطه‌ از 5 / 3 متر تجاوز نمی‌كند (مظفریان‌، همانجا).

ویژگیهای‌ طبیعی

پیرامون‌ دریاچۀ پریشان‌ را دشتی‌ فرا گرفته‌ است‌ كه‌ دمای‌ آن‌ در تابستانها از °45 سانتی‌گراد می‌گذرد. در زمستانها حتى‌ شبها به‌ ندرت‌ آب‌ یخ‌ می‌بندد و معمولاً با دمیدن‌ آفتاب‌ دمای‌ هوا از °10 سانتی‌گراد بالاتر می‌رود ( منطقه‌ ... ، بش‌ ). بارندگی‌ سالیانۀ بیش‌ از 500 میلی‌متر موجب‌ پیدایش‌ مراتع‌ انبوه‌ در دشت‌ پریشان‌ گردیده‌ است‌ (همان‌). وجود این‌ دریاچه‌ یكی‌ از عوامل‌ مؤثر در حفظ تعادل‌ آب‌ و هوای‌ منطقه‌ به‌شمار می‌رود ( پروژه‌، 20). دشت‌ پریشان‌ را در گذشته‌ جنگلی‌ از درختان‌ گوناگون‌ پوشانیده‌ بود كه‌ اكنون‌ نشانه‌های‌ ناچیزی‌ از آن‌ بر جای‌ مانده‌ است‌ (مظفریان‌، 37). گونۀ غالب‌ این‌ درختان‌ جنگلی «كُنار» بوده‌ است‌ كه‌ امروزه‌ تنها در جوار امام‌زاده‌ها دیده‌ می‌شود ( منطقه‌، بش‌ ). در فصل‌ بهار، دشت‌ پیرامون‌ دریاچه‌، به‌ صورت‌ گلكشت‌ زیبایی‌ درمی‌آید كه‌ پر از گلهای‌ درشت‌ و بی‌مانند نرگس‌ و شب‌بوست‌ و فضای‌ دریاچه‌ آكنده‌ از عطر این‌ گلها می‌گردد (مظفریان‌، 38؛ بهروزی‌، 20). افزون‌ بر اینها، نیزارهای‌ پهناور كنارۀ دریاچه‌ نیز بر زیبایی‌ آن‌ می‌افزاید ( منطقه‌، بش‌ ).
دریاچۀ پریشان‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ زیستگاههای‌ پرندگان‌ و آبزیان‌ ایران‌ به‌شمار می‌رود (مظفریان‌، 36، 37- 38). به‌ سبب‌ گوناگونی‌ آب‌ و هوا و گیاهان‌، پرندگان‌ ویژۀ جنگلهای‌ بلوط، پرندگان‌ جنگلهای‌ گرمسیری‌، كوهستانی‌ و تالابی‌ در آن‌ زندگی‌ می‌كنند و تاكنون‌ دست‌ كم‌ 263 گونۀ پرنده‌ در منطقۀ حفاظت‌ شدۀ پریشان‌ شناسایی‌ شده‌ است‌. از مهم‌ترین‌ پرندگان‌ بومی‌ دریاچه‌، انواع‌ مرغابی‌، باكلان‌، نوك‌ قاشقی‌ و ماهی‌خوار را می‌توان‌ نام‌ برد. این‌ دریاچه‌ همچنین‌ یكی‌ از بهترین‌ زیستگاههای‌ پرندگان‌ مهاجر جهان‌ است‌ كه‌ از سرزمینهای‌ گوناگون‌ مانند سیبری‌، كانادا، دانمارك‌ و ... به‌ اینجا می‌آیند ( منطقه‌، بش‌ ؛ مظفریان‌، 38). درنا، پلیكان‌ و فلامینگو را می‌توان‌ از مهم‌ترین‌ پرندگان‌ مهاجر این‌ دریاچه‌ دانست‌. درنا بهار و تابستان‌ را در روسیه‌، و پاییز و زمستان‌ را در دریاچۀ پریشان‌ به‌سر می‌برد و فلامینگوها نیز در زمستان‌ از شمال‌ افریقا و نیز از سیبری‌ به‌ سوی‌ این‌ دریاچه‌ مهاجرت‌ می‌كنند (مظفریان‌، 38-39). دریاچۀ پریشان‌ برای‌ تولید مثل‌ و زمستان‌ گذرانی‌ پرندگانی‌ مانند اردكهای‌ مرمری‌، سرسفید، بلوطی‌ و پلیكان‌ پاخاكستری‌ كه‌ از پرندگان‌ در خطر انقراض‌ هستند، اهمیت‌ بسیاری‌ دارد و نیز برای‌ پرندگان‌ دیگر مانند آنقوت‌، سرسبز، لك‌ لك‌، درنا، باكلان‌ و چنگر مكان‌ مناسبی‌ است‌ ( منطقه‌، بش‌ )‌. بجز پرندگان‌، دریاچۀ پریشان‌ از جهت‌ زیست‌ انواع‌ گوناگون‌ ماهی‌ و گیاهان‌ آبزی‌ نیز درخور توجه‌ است‌. افزون‌ بر اینها، پیرامون‌ دریاچه‌ زیستگاه‌ جانورانی‌ مانند خرس‌ قهوه‌ای‌، گربۀ وحشی‌، پلنگ‌، سیاه‌گوش‌، گرگ‌، گراز، آهو، قوچ‌ و بز وحشی‌ است‌ (مظفریان‌، 39).
منطقۀ میان‌ دریاچۀ پریشان‌ و ارژن‌ از دیرزمان‌، زیستگاه‌ اصلی‌ گوزن‌ زرد ایرانی‌ بوده‌ است‌. نسل‌ این‌ نوع‌ از گوزن‌ كه‌ از زیباترین‌ و رنگین‌ترین‌ گوزنهای‌ جهان‌ است‌، منقرض‌ شده‌ اعلام‌ گردیده‌ بود، اما در 1372ش‌ با آوردن‌ 20 رأس‌ آن‌ از دشت‌ ناز به‌ منطقه‌، این‌ حیوان‌ ارزشمند دوباره‌ به‌ زیستگاه‌ اصلی‌ خود بازگردانیده‌ شد (همانجا).

ویژگیهای‌ اقتصادی‌

وجود دریاچۀ پریشان‌، زمینۀ مساعدی‌ برای‌ كشاورزی‌ و باغداری‌ در منطقه‌ پدید آورده‌ است‌. ماهی‌گیری‌ نیز از مشاغل‌ عمدۀ مردم‌ است‌ و هرساله‌ بیش‌ از 60 تن‌ ماهی‌ در آن‌ صید می‌شود ( پروژه‌، 39). در این‌ دریاچه‌ 3گونه‌ ماهی‌ به‌ نامهای‌ دریك‌ (كفال‌)، شانه‌ و سرخه‌ (سرخو) وجود دارد (همان‌، 9). ظاهراً ماهی‌گیری‌ از دیرباز در این‌ دریاچه‌ معمول‌ بوده‌ است‌، چنان‌كه‌ نویسندگان‌ در سدۀ 4 ق‌ / 10 م‌ از صید فراوان‌ در این‌ دریاچه‌ سخن‌ گفته‌اند (ابن‌ حوقل‌، 277؛ اصطخری‌، 122؛ مقدسی‌، 339). به‌ گفتۀ فسایی‌ (1237-1316ق‌ / 1822- 1898م‌) یك‌ سال‌ بخش‌ بزرگی‌ از دریاچه‌ خشك‌ شد و گیاه‌ سیاه‌ دانۀ فراوانی‌ در كف‌ آن‌ رویید. همو می‌افزاید كه‌ نزدیك‌ روستای‌ پریشان‌ غاری‌ (شِكَفتی‌) در كنار دریاچه‌ قرار دارد كه‌ تا نیمۀ آن‌ و گاهی‌ تا سقف‌ غار را آب‌ دریاچه‌ فرا می‌گیرد و زمستانها ماهیهای‌ دریاچه‌ به‌ سبب‌ گرمی‌ آب‌ به‌ اینجا می‌آیند و سوراخی‌ به‌ اندازۀ دهانۀ یك‌ چاه‌ در سقف‌ غار وجود دارد و مردم‌ روستای‌ پریشان‌ به‌ نوبت‌ بر سر غار می‌روند و دلوی‌ به‌ ریسمان‌ می‌بندند و آن‌ را به‌ غار می‌اندازند و چون‌ آن‌ را بیرون‌ می‌آورند، پر از ماهی‌ باشد. در این ‌دریاچه ‌ماهیهای‌ بزرگ‌ سرخ‌رنگ‌ از 2 تا 10 من‌ تبریز (من‌ تبریز = 970 / 2 كیلوگرم‌) فراوان‌ است‌ و مردم‌ از آن‌ روغن‌ می‌گیرند (2 / 1601). ماهیهای‌ دریاچۀ پریشان‌ به‌ لطافت‌ ستوده‌ شده‌اند (فرصت‌، 278).
اخیراً سازمان‌ ایرانگردی‌ و جهانگردی‌ فارس‌، با همكاری‌ سازمان‌ محیط زیست‌، اقدام‌ به‌ ایجاد تأسیسات‌ خدماتی‌، برای‌ گردشگران‌ نموده‌ است‌ ( كازرون‌، بش‌ ). به‌ نظر می‌رسد كه‌ با توسعۀ این‌گونه‌ اقدامات‌ مانند ساختن‌ هتل‌ و رستوران‌، این‌ منطقه‌ بتواند به‌ صورت‌ یك‌ منطقۀ زیبا و پرجاذبۀ گردشگری‌ درآید (مظفریان‌، 38).

اهمیت‌ جهانی‌ دریاچۀ پریشان‌

در 1350ش‌ در «كنفرانس‌ جهانی‌ تالابها و پرندگان‌ مهاجر» كه‌ در شهر رامسر تشكیل‌ گردید، كارشناسان جهانی‌، از نظر تنوعِ پرندگان و زیبایی‌ چشم‌اندازها، دریاچۀ پریشان‌ (به‌ همراه‌ دریاچۀ ارژن‌ فارس‌) را به‌عنوان‌ مركز پژوهش‌ جهانی‌ تالابها، تحت‌ مدیریت‌ پروژۀ بین‌المللی‌، برگزیدند. در زمستان‌ 1351 ش‌ منطقه‌ای‌ به‌ وسعت‌ 191 هزار هكتار به‌عنوان‌ پارك‌ انتخاب‌ گردید و دریاچه‌های‌ پریشان‌ و ارژن‌ در میانۀ پارك‌ قرار گرفتند. در 1353ش‌ به‌ علت‌ مشكلاتی‌ كه‌ پیش‌آمد، وسعت‌ این‌ منطقه‌ به‌ 91 هزار و سپس‌ به‌ 65 هزار هكتار كاهش‌ یافت‌ و عنوان‌ آن‌ نیز به‌ پارك‌ ملی‌ تبدیل‌ گردید و در همان‌ سال‌ (1353 ش‌) این‌ پارك‌ از سوی‌ سازمان‌ یونسكو به‌عنوان «ذخیره‌گاه‌ زیست‌كره‌» برگزیده‌ شد، ولی‌ پس‌ از انقلاب‌، اهداف‌ نخسین‌ طرح‌ كاهش‌ یافت‌ و تنها دو دریاچۀ پریشان‌ و ارژن‌ و منطقۀ كوهستانی‌ میان‌ آنها، به‌ صورت‌ منطقۀ حفاظت‌ شده‌ درآمد ( منطقه‌، بش‌ ).

مآخذ

ابن‌ بلخی‌، فارس‌نامه‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌ و نیكلسن‌، كیمبریج‌، 1921 م‌؛
ابن‌ حوقل‌، محمد، صورة الارض‌، به‌ كوشش‌ كرامرس‌، لیدن‌، 1939 م‌؛
اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1927م‌؛
بدیعی‌، ربیع‌، جغرافیای‌ مفصل‌ ایران‌، تهران‌، 1362 ش‌؛
بهروزی‌، محمدجواد، شهر سبز یا اوضاع‌ اقتصادی‌، طبیعی‌، تاریخی‌ شهرستان‌ كازرون‌، شیراز، 1346 ش‌؛
پروژۀ احیای‌ تالاب‌ پریشان‌، به‌ كوشش‌ هدایت‌ رهنمایی‌ و دیگران‌، ادارۀ كل‌ حفاظت‌ محیط زیست‌ فارس‌، 1362 ش‌؛
جعفری‌، عباس‌، دایرةالمعارف‌ جغرافیایی‌ ایران‌، تهران‌، 1379 ش‌؛
حدودالعالم‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌، تهران‌، 1340 ش‌؛
حمدالله‌ مستوفی‌، نزهة القلوب‌، به‌ كوشش‌ لسترنج‌، لیدن‌، 1331ق‌ / 1913م‌؛
فرصت‌، محمدنصیر، آثار العجم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ دهباشی‌، تهران‌، 1362 ش‌؛
فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامۀ ناصری‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367 ش‌؛
كازرون‌ (نشریه‌)، سازمان‌ ایرانگردی‌ و جهانگردی‌ استان‌ فارس‌، ادارۀ كل‌ میراث‌ فرهنگی‌؛
مظفریان‌، منوچهر، كازرون‌ در آیینۀ فرهنگ‌ ایران‌، شیراز، 1373 ش‌؛
مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، به‌ كوشش‌ محمد مخزوم‌، بیروت‌، 1408 ق‌ / 1987 م‌؛
منطقۀ حفاظت‌ شدۀ ارژن‌ و پریشان‌ (نشریه‌)، ادارۀ كل‌ حفاظت‌ محیط زیست‌ استان‌ فارس‌؛
نشریۀ دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، معاونت‌ سیاسی‌ اجتماعی‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 1379 ش‌، شم‌ 2؛
نیز:

Strange, G., The Lands of the Eastern Caliphate, London, 1966;
MacGregor, C. M., Narrative of a Journey Through the Province of Le Khorassan, London, 1879.

محسن‌ احمدی‌