پرت سعید

پُرْت‌ سَعید، یا بورسعید، استان‌ (محافظه‌) و شهری‌ بندری‌ در كرانۀ دریای‌ مدیترانه‌، در شمال‌ شرقی‌ مصر واقع‌ در دهانۀ كانال‌ سوئز.
بندر پرت‌ سعید واقع‌ در °31 و ´15 عرض‌ شمالی‌ و °32 و ´17 طول‌ شرقی‌، با 469 هزار تن‌ جمعیت‌ (1377ش‌ / 1998م‌) بزرگ‌ترین‌ بندر مصر پس‌ از اسكندریه‌ به‌شمار می‌آید ( انكارتا).این‌ شهر مركز استانی‌ به‌ همین‌ نام‌ با 700‘529 تن‌ جمعیت‌ (1383 ش‌ / 2004م‌) است («فرهنگ‌...»). بندر پرت‌ سعید از مراكز بازرگانی‌ و ماهی‌گیری‌ مصر به‌شمار می‌رود و دارای‌ كارخانه‌های‌ ساخت‌ و تهیۀ مواد شیمیایی‌، غذایی‌ و سیگارسازی‌ است‌. برنج‌ و پنبه‌ عمده‌ترین‌ اقلام‌ صادراتی‌ از مبدأ این‌ بندر است‌. پرت‌ سعید در 1353ش‌ / 1974م‌ به‌ منطقۀ آزاد صنعتی‌ بدل‌ شد (هیكل‌، 86؛ انكارتا).
بندر پرت‌ سعید شهری‌ نوبنیاد است‌. در نیمۀ دوم‌ سدۀ 19م‌ فردینان‌ دولسپس‌، مهندس‌ فرانسوی‌، طرحی‌ برای‌ آبراهۀ سوئز تدارك‌ دید كه‌ دریای‌ مدیترانه‌ را به‌ دریای‌ سرخ‌ مرتبط می‌ساخت‌. دیری‌ نپایید كه‌ در 25 آوریل‌ 1859 كار حفر آبراهه‌ با سرمایۀ مشترك‌ مصر و فرانسه‌ آغاز گشت‌ (كدیور، 97؛ ایوبی‌، 1 / 348). دولسپس‌ برای‌ اسكان‌ افرادی‌ كه‌ در این‌ طرح‌ اشتغال‌ داشتند، محلی‌ را در ساحل‌ دریای‌ مدیترانه‌ در نظر گرفت‌ كه‌ به‌ نام‌ خدیو مصر، سعید پاشا (د 1863م‌)، پرت‌ سعید خوانده‌ شد (رمزی‌، 2(1) / 6؛ زیدان‌، 1 / 200). علت‌ انتخاب‌ این‌ محل‌ به‌رغم‌ نداشتن‌ آب‌ شیرین‌ و سایر امكانات‌ جاذب‌ جمعیت‌، ژرفای‌ مناسب‌ آب‌ آنجا بود كه‌ با طرح‌ پیش‌بینی‌ شده‌ برای‌ ساخت‌ آبراهه‌ مطابقت‌ بیشتری‌ داشت‌ (EI2, VIII / 324؛ روت‌ كوپف‌، 48).
رفته‌ رفته‌ در 1278ق‌ / 1861م‌ پرت‌ سعید به‌ صورت‌ روستایی‌ درآمد كه‌ دوهزار سكنه‌ را در خود جای‌ داده‌ بود. افزون‌ بر اسكله‌ و تأسیسات‌ بندری‌، نیروگاه‌ برق‌ نیز در آنجا ساخته‌ شد. با اتمام‌ كار حفر آبراهه‌ در 1869م‌، پرت‌ سعید به‌ سرعت‌ توسعه‌ یافت‌، چندان‌كه‌ شمار جمعیت‌ آن‌ از 10 هزار نفر كه‌ در میان‌ آنان‌ شماری‌ از اتباع‌ كشورهای‌ خارجی‌ به‌ چشم‌ می‌خوردند، فراتر رفت‌ (EI2, VIII / 325؛ روت‌ كوپف‌، 47-48؛ رمزی‌، همانجا). در 1895م‌ آب‌ شیرین‌ از بندر اسماعیلیه‌ به‌ پرت‌ سعید آورده‌ شد و در پی‌ آن‌ بندر توسعۀ بیشتری‌ یافت‌ (همانجا). توسعه‌ و تجهیز تأسیسات‌ بندری‌ و بنای‌ ساختمانهای‌ تجاری‌ و مسكونی‌ با الهام‌ از هنر و معماری‌ اروپایی‌، همگی‌ نشانۀ رشد چشم‌گیر این‌ شهر در سدۀ 20م‌ بود. دو بخش‌ عرب‌نشین‌ در غرب‌، و اروپایی‌نشین‌ در شرق‌ چهرۀ پرت‌ سعید را از دیگر شهرهای‌ مصر متمایز می‌ساخت‌. در این‌ میان‌ ناحیۀ شرقی‌ آن‌ به‌ سبب‌ برخورداری‌ از موقعیت‌ ممتاز استراتژیكی‌ توسعۀ بیشتری‌ یافت‌ (سامی‌، 2 / 1543؛ ركلو، X / 590).
جمال‌ عبدالناصر در 5 مرداد 1335ش‌ / 26 ژوئیۀ 1956 كانال‌ سوئز را كه‌ از شریانهای‌ حیاتی‌ راهنمای‌ دریایی‌ به‌شمار می‌رفت‌، ملی‌ اعلام‌ كرد (EI2، همانجا؛ ویلر، 309). دولتهای‌ انگلیس‌ و فرانسه‌ كه‌ حاكمیت‌ خود را بر آبراهۀ سوئز از دست‌ رفته‌ می‌دیدند، در پی‌ فرصتی‌ مناسب‌ بودند تا به‌ بهانۀ ادارۀ آبراهه‌ توسط نیروهای‌ بین‌المللی‌ برای‌ تضمین‌ عبور و مرور آزاد كشتیها، حاكمیت‌ دوبارۀ خود را بر آبراهۀ سوئز تحقق‌ بخشند. هجوم‌ نیروهای‌ اسرائیلی‌ به‌ خاك‌ مصر در 29 اكتبر همان‌ سال‌ كه‌ به‌ قصد درهم‌ شكستن‌ قوای‌ نظامی‌ مصر و اشغال‌ صحرای‌ سینا انجام‌ گرفت‌، راه‌ را برای‌ مداخلۀ نظامی‌ كشورهای‌ انگلیس‌ و فرانسه‌ هموار ساخت‌. گویا این‌ حمله‌ با توافق‌ قبلی‌ این‌ دو كشور صورت‌ گرفته‌ بود. از این‌رو در 31 اكتبر دولتهای‌ فرانسه‌ و انگلیس‌ با هدف‌ اشغال‌ آبراهۀ سوئز و سرنگونی‌ حكومت‌ ناصر، نیروهای‌ نظامی‌ خود را در دریای‌ مدیترانه‌ مستقر ساختند و كشتیهای‌ آنان‌ در ساحل‌ بندر پرت‌ سعید پهلو گرفت‌. بعدازظهر همان‌ روز جنگنده‌های‌ كشورهای‌ مهاجم‌ پایگاههای‌ نظامی‌ و فرودگاه‌ بین‌المللی‌ مصر را بمباران‌ كردند و در جریان‌ این‌ حملات‌ شماری‌ از مردم‌ غیرنظامی‌ جان‌ باختند (ابوعزالدین‌، 190؛ گورست‌، 113، 131، 173-174؛ احمد، 640-641).
در 5 نوامبر همان‌ سال‌ چتربازان‌ انگلیسی‌ و فرانسوی‌ به‌ قصد قطع‌ صدور جریان‌ نفت‌ به‌ قاهره‌، پیشروی‌ به‌ سوی‌ جنوب‌ تا عمق‌ اسماعیلیه‌ و اشغال‌ كانال‌ سوئز، در ساحل‌ پرت‌ سعید فرود آمدند. از این‌رو نخست‌ ارتباط پرت‌ سعید را با دولت‌ مركزی‌ مصر قطع‌ كردند تا زمینه‌ برای‌ هجوم‌ گستردۀ نیروی‌ زمینی‌ مهیا شود. به‌رغم‌ مقاومت‌ سرسختانۀ ارتش‌ مصر و نیروهای‌ مردمی‌، مهاجمان‌ با استفاده‌ از 75 هزار نیروی‌ نظامی‌ و تسلیحات‌ و تجهیزات‌ كامل‌ جنگی‌ در 6 نوامبر بندر پرت‌ سعید را به‌ اشغال‌ كامل‌ خود درآوردند. در پی‌ اعتراض‌ آمریكا و اتحاد جماهیر شوروی‌ سابق‌ و تهدید این‌ دو كشور به‌ مداخلۀ نظامی‌، انگلیس‌ و فرانسه‌ مناقشه‌ بر سر حاكمیت‌ بر آبراه‌ سوئز را به‌ سازمان‌ ملل‌ متحد ارجاع‌ دادند. شورای‌ امنیت‌ در 7 نوامبر آتش‌بس‌ اعلام‌ كرد و از انگلستان‌ و فرانسه‌ خواست‌ تا نیروهای‌ خود را از خاك‌ مصر خارج‌ كنند و طرفهای‌ درگیر، تمامی‌ عملیات‌ نظامی‌ خود را متوقف‌ سازند. سرانجام‌ در 12 نوامبر نیروهای‌ حافظ صلح‌ در منطقه‌ مستقر شدند (برادن‌، 114-115؛ كایل‌، 237، 173؛ وست‌وود، 56-57؛ ابوعزالدین‌، 190-191؛ گورست‌، 181؛ عبدالناصر، 2 / 438). در فاصلۀ 3 تا 22 دسامبر قوای‌ مهاجم‌ به‌تدریج‌ خاك‌ مصر را ترك‌ كردند (گورست‌، 216- 218). پس‌ از آن‌ بندر پرت‌ سعید كه‌ در جریان‌ جنگ‌ به‌ شدت‌ آسیب‌ دیده‌ بود، بازسازی‌ شد و
رونق‌ خود را باز یافت‌ (عبدالناصر، 2 / 479).
در دهۀ 1960م‌ اتحاد جماهیر شوروی‌ سابق‌ برای‌ كسب‌ امتیازات‌ و تسهیلاتی‌ در بندر اسكندریه‌ و پرت‌ سعید، مبلغ‌ یك‌ میلیارد دلار كمك‌ نظامی‌ و 250 میلیون‌ دلار كمك‌ اقتصادی‌ در اختیار دولت‌ مصر قرار داد (اسماعیل‌، 108). از رهگذر این‌ كمكها اسكلۀ بندر پرت‌ سعید لایروبی‌ و عمیق‌تر، و تأسیسات‌ بارگیری‌ آن‌ مجهزتر شد (ابوعزالدین‌، 81). افزون‌ بر این‌ در دورۀ حكومت‌ جمال‌ عبدالناصر فرودگاه‌ بین‌المللی‌ پرت‌ سعید احداث‌ شد (عبدالناصر، 1 / 249) و از آنجا كه‌ این‌ بندر از جاذبۀ جهانگردی‌ بسیاری‌ برخوردار بود، دفاتری‌ در آنجا برای‌ جذب‌ جهانگردان‌ دایر گردید (همو، 2 / 143). اندك‌ اندك‌ بندر پرت‌ سعید به‌ صورت‌ مركز عمدۀ بازرگانی‌ شرق‌ و غر جهان‌ درآمد (رمزی‌، همانجا) كه‌ در حمل‌ نفت‌ و كالاهای‌ اساسی‌ به‌ اروپا نقش‌ چشم‌گیری‌ داشت‌ (ابوعزالدین‌، 82).
پرت‌ سعید در جریان‌ جنگهای‌ 6 روزه‌ میان‌ اعراب‌ و اسرائیل‌ در ژوئن‌ 1967 و نیز جنگ‌ اكتبر 1973 به‌ شدت‌ آسیب‌ دید. از این‌رو در فاصلۀ سالهای‌ 1967 تا 1975م‌ اسكله‌های‌ این‌ بندر به‌ روی‌ كشتیها بسته‌ شد. پس‌ از امضای‌ پیمان‌ كمپ‌ دیوید در 1357ش‌ / 1978م‌ و صلح‌ مصر با اسرائیل‌ در 1979م‌، پرت‌ سعید فعالیت‌ گذشتۀ خود را از سرگرفت‌ (نک‌ : تكیه‌ای‌، 61-63؛ EI2، همانجا).

مآخذ

احمد، نجیب‌، فلسطین‌ تاریخاً و نضالاً، عمان‌، 1985م‌؛
ایوبی‌، الیاس‌، تاریخ‌ مصر فی‌ عهد الخدیو اسماعیل‌ باشا، قاهره‌، 1410ق‌ / 1990م‌؛
تكیه‌ای‌، مهدی‌، مصر، تهران‌، 1375ش‌؛
رمزی‌، محمد، القاموس‌ الجغرافی‌ للبلاد المصریة، قاهره‌، 1954- 1955م‌؛
زیدان‌، جرجی‌، تاریخ‌ مصرالحدیث‌، قاهره‌، 1911م‌؛
سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌؛
عبدالناصر، جمال‌، المجموعة الكاملة لخطب‌ و احادیث‌ و مقریحات‌، به‌ كوشش‌ احمدیوسف‌ احمد، بیروت‌، 1995-1996م‌؛
كدیور، جمیله‌، مصر از زاویه‌ای‌ دیگر، تهران‌، 1373ش‌؛
گورست‌، آنتونی‌ و لوئیز جانمن‌، بحران‌ سوئز، ترجمۀ علی‌ معصومی‌ و غلامرضا امامی‌. تهران‌، 1377ش‌؛
ویلر، جسی‌ و دیگران‌، جغرافیای‌ عمومی‌ جهان‌، ترجمۀ ابوطالب‌ صارمی‌، تهران‌، 1340ش‌؛
نیز:

Abu Izzeddin, N. M., Nasser of The Arabs, Beirut, 1975;
Braddon, R., Suez: Splitting of a Nation, London, 1973;
EI2;
Encarta Reference Library, 2004;
Heikal, M., Autumn of Fury, London, 1983;
Ismael, T. Y., The Middle East in World Politics, New York, 1974;
Kyle, K., Suez, London, 1991;
Reclus, E., Géographie universelle, Paris, 1885;
Rothkopf, C. Z., The Opening of The Suez Canal, New York, 1973;
Westwood, J. N., The History of The Middle East Wars, London, 1994, The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com.

عزت‌ ملاابراهیمی‌