پچوی

پِچوی‌، یا پچ‌، پِكس‌، شهری‌ در جنوب‌ غربی‌ مجارستان‌. این‌ شهر در °42 و ´40 عرض‌ شمالی‌ و °20 و ´19 طول‌ شرقی‌ با 332‘157 تن‌ جمعیت‌ (در 1379ش‌ / 2000م‌)، یكی‌ از 5 شهر بزرگ‌ مجارستان‌ به‌ شمار می‌رود. پچوی‌ مركز ناحیۀ اداری «بَرانیا» است‌ و از مراكز عمدۀ صنعتی‌ و بازرگانی‌ مجارستان‌ به‌ شمار می‌رود («اطلس‌...»، 134، فهرست‌؛ «پكس‌»).
نام‌ این‌ شهر كه‌ در زبان‌ اسلاوی‌ پاتكاستولیه‌، و در آلمانی‌ فونفكیرشن‌ خوانده‌ می‌شود، به‌ معنای‌ 5 كلیساست‌ (هامرپورگشتال‌، VI / 122؛ پچوی‌، 1 / 437). دیرینگی‌ این‌ شهر كه‌ در محل‌ شهر رومی‌ سپیانه‌ساخته‌ شده‌ است‌، به‌ سده‌های‌ نخستین‌ میلادی‌ بازمی‌گردد («پكس‌»؛ EI2, VIII / 291). به‌ روایت‌ ابراهیم‌ پچوی‌، اتریشیها بنیادگذاران‌ پچوی‌ بودند و تا سدۀ 5ق‌ / 11م‌ در این‌ شهر اقامت‌ داشتند، اما از آن‌ پس‌ مجارها بر آنجا دست‌ یافتند و استفان‌ پادشاه‌ مجارها در این‌ شهر 5 كلیسا بنیان‌ نهاد كه‌ شهر نام‌ خود را از آن‌ كلیساها گرفته‌ است‌ (1 / 436-437).
تا پیش‌ از چیرگی‌ عثمانیان‌ بر این‌ شهر، پچوی‌ یكی‌ از 5 اسقف‌نشین‌ مجارستان‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (اكهارت‌، 26). در 769ق‌ / 1367م‌ نخستین‌ دانشگاه‌ مجارستان‌ توسط لوئی‌ كبیر پادشاه‌ مجارستان‌ و لهستان‌ در این‌ شهر ساخته‌ شد. این‌ دانشگاه‌ در دورۀ استیلای‌ عثمانیان‌ تعطیل‌ گردید، اما در 1922م‌ دوباره‌ بازگشایی‌ شد ( بریتانیكا، IX / 233). در روزگار سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ (سل‌ 926-974ق‌) در 932ق‌ / 1526م‌، پس‌ از پیروزی‌ عثمانیان‌ در جنگ‌ موهاچ‌ (مهاچ‌)، قلعۀ پچوی‌ بدون‌ مقاومت‌ تسلیم‌ شد و عثمانیها 3 روز پس‌ از چیرگی‌ بر شهر، مردم‌ را در میدان‌ شهر گردآوردند و آنها را به‌ قتل‌ رساندند. سلطان‌ سلیمان‌ پس‌ از تصرف‌ مجارستان‌، این‌ سرزمین‌ را به‌ یانوش‌ زاپولیا یكی‌ از امرای‌ مجاری‌ دست‌نشاندۀ عثمانیان‌ واگذار كرد (سرت‌ اوغلو، 279؛ هامرپورگشتال‌، III / 62-63). پس‌ از مرگ‌ یانوش‌ زاپولیا در 947ق‌ / 1540م‌ ارشیدوك‌ اتریش‌ كه‌ بر مجارستان‌ ادعای‌ ارضی‌ داشت‌، این‌ سرزمین‌ و ازجمله‌ پچوی‌ را تصرف‌ كرد (سرت‌ اوغلو، همانجا)، اما در محرم‌ 950 / آوریل‌ 1543 به‌ هنگام‌ لشكركشی‌ سلطان‌ سلیمان‌ قانونی‌ به‌ استرگون‌، پچوی‌ توسط قاسم‌ پاشا، سنجق‌ بیك‌ موهاچ‌ به‌ تصرف‌ درآمد و به‌ عنوان‌ یك‌ سنجق‌ (ولایت‌)، ضمیمۀ ایالت‌ بودین‌ شد (همانجا؛ اوزون‌ چارشیلی‌، 2 / 568).
پچوی‌ به‌ سبب‌ واقع‌ شدن‌ در دشتی‌ حاصل‌خیز، در زمان‌ تسلط عثمانیان‌ بر آن‌ به‌ یكی‌ از مراكز تأمین‌ كنندۀ نیازهای‌ كشاورزی‌ پادگانهای‌ مرزی‌ عثمانیان‌ بدل‌ شد. در 1010ق‌ / 1601م‌،
این‌ شهر به‌ عنوان‌ تیول‌ به‌ تریاكی‌ حسن‌ پاشا واگذار شد («دائرة المعارف‌...»، XXVI / 449). از این‌ شهر بعدها به‌ هنگام‌ عملیات‌ جنگی‌ دامادْ ابراهیم‌ پاشا، فاتح‌كانیژه‌ (تركی‌: قانیجه‌) به‌عنوان‌ پایگاه‌ نیروهای‌ ترك‌ استفاده‌ شد و همچنین‌ زمانی‌ كه‌ یمیشچی‌ حسن‌ پاشا، صدراعظم‌ وقت‌ عثمانی‌ برای‌ شكستن‌ محاصرۀ كانیژه‌ عازم‌ این‌ منطقه‌ شده‌ بود، از پچوی‌ دیگر بار به‌ عنوان‌ پایگاه‌ نیروهای‌ عثمانی‌ استفاده‌ شد. پس‌ از چیرگی‌ دوبارۀ عثمانیان‌ بر كانیژه‌، قرا عمر بیك‌ كه‌ در جنگ‌ منشأ خدماتی‌ شده‌ بود، به‌ سنجق‌ بیكی‌ پچوی‌ منصوب‌ شد (همانجا).
در رجب‌ 1074 / ژانویۀ 1664، كنت‌ زرینی‌ برای‌ بازپس‌گیری‌ پچوی‌ از عثمانیان‌ اقدام‌ كرد، اما با وجود خسارات‌ فراوانی‌ كه‌ به‌ شهر وارد شد، در این‌ كار ناكام‌ ماند (نک‌ : هامر پورگشتال‌، VI / 122-123). در 1094 ق‌ / 1683 م‌، به‌ هنگام‌ دومین‌ محاصرۀ شهر وین‌ توسط عثمانیها كه‌ منجر به‌ شكست‌ نیروهای‌ عثمانی‌ و عقب‌نشینی‌ آنها شد، بودین‌ به‌ تصرف‌ اتریشیها درآمد (سرت‌ اوغلو، همانجا) و شهر پچوی‌ نیز توسط آنها محاصره‌ شد. ارسلان‌ پاشا محافظ قلعۀ پچوی‌ از بیم‌ جان‌ خود و نیز به‌ سبب‌ كمبود آب‌، شهر را با 14 هزار تن‌ از نیروهای‌ ترك‌ تسلیم‌ اتریشیها كرد و بدین‌ترتیب‌ حاكمیت‌ 144 سالۀ عثمانیان‌ در 1687م‌ پایان‌ یافت‌ (همو، نیز «دائرة المعارف‌»، همانجاها).
در دورۀ چیرگی‌ تركان‌ بر پچوی‌، این‌ شهر دارای‌ نهادهای‌ دینی‌ و فرهنگی‌ اسلامی‌ شایان‌ توجهی‌ بود. در میان‌ مشایخ‌ مولوی‌ خانۀ پچوی، شخصیتهای‌ برجسته‌ای‌ بودند، از آن‌ جمله‌ احمد دَدَه‌ كه‌ بعدها رئیس‌ مولوی‌خانۀ ینی‌ قاپی‌ استانبول‌ شد (EI2، همانجا). از دورۀ حضور تركان‌ عثمانی‌ در پچوی‌ آثار بسیاری‌ برجای‌ مانده‌ كه‌ این‌ شهر را به‌ موزه‌ای‌ از آثار هنری‌ تركان‌ بدل‌ ساخته‌ است‌. از مهم‌ترین‌ این‌ آثار می‌توان‌ به‌ مسجد جامع‌ حسن‌ پاشا اشاره‌ كرد («دائرة المعارف‌»، XXVI / 450). ابراهیم‌ پچوی‌ تاریخ‌نویس‌ معروف‌ ترك‌ از مشاهیر منسوب‌ به‌ این‌ شهر است‌ (نک‌ : پچوی‌، 1 / 437).

مآخذ

اوزون‌ چارشیلی‌، اسماعیل‌ حقی‌، تاریخ‌ عثمانی‌، ترجمۀ وهاب‌ ولی‌، تهران‌، 1370ش‌؛
پچوی‌، ابراهیم‌، تاریخ‌، استانبول‌، 1980م‌؛
نیز:

Britanica, micropedia, 1989;
Britannica Atlas, Chicago, 1996;
Eckhart, F., Macaristan Tarihi, tr. İ, Kafesoğlu, Ankara, 1949;
EI2;
Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen reiches, Graz, 1963;
«Pécs»;
Encarta Reference Library, 2003;
Sertoğlu, M., Osmanlı tarih lûgati, Istanbul, 1986;
Türk ansiklopedisi, Ankara, 1977.

وهاب‌ ولی‌