پته

پَته‌1، شهری‌ كوچك‌ و جزیره‌ای‌ به‌ همین‌ نام‌ در سواحل‌ كنیا. این‌ شهر در °2 و ´8 عرض‌ جنوبی‌ و °41 طول‌ شرقی‌ در جزیره‌ای‌ به‌ همین‌ نام‌ در مجمع‌الجزایر لامو واقع‌ است‌. («اطلس‌...2»، 154، فهرست‌، 133). ظاهراً نخستین‌بار در حدود سال‌ 50م‌ از این‌ جزیره‌ یاد شده‌ است‌ (نک‌ : «سفر ... 3»، 138-139؛ EI2, VIII / 287). در منابع‌ جغرافیایی‌ دورۀ اسلامی‌ از آن‌ با نام «بتا» (ابن‌ ماجد، 87) و «بطا» (ادریسی‌، 1 / 43) یاد شده‌ است‌. بنابر روایات‌ محلی‌ این‌ شهر در روزگار عبدالملك‌ بن‌ مروان‌ (65-86ق‌) خلیفۀ اموی‌ بنا شده‌ است‌. كهن‌ترین‌ آثار یافت‌ شده‌ در این‌ جزیره‌، سفالینه‌های‌ ساسانی‌ ـ اسلامی‌ متعلق‌ به‌ پیش‌ از 132 ق‌ / 750 م‌ است‌ (EI2, VIII / 286-287).
1. Pate 2. Britannica ... 3. The Periplus ...
آورده‌اند كه‌ در 76 ق‌ / 695 م‌ دو تن‌ از امرای‌ عمان‌ كه‌ از اطاعت‌ عبدالملك‌ بن‌ مروان‌ سرباز زده‌ بودند، به‌ این‌ نواحی‌ گریختند و اندكی‌ پس‌ از آن‌ زیدیهای‌ یمن‌ در 121 ق‌ / 739 م‌ به‌ این‌ سواحل‌ مهاجرت‌ كردند و تقریباً در همین‌ ایام‌ گروهی‌ از ایرانیان‌ كه‌ به‌ شیرازی‌ معروف‌ بودند، در این‌ سواحل‌ پراكنده‌ شدند و شهرهایی‌ در آن‌ بنا كردند. ظاهراً سكونت‌ مسلمانان‌ در پته‌ نیز به‌ همین‌ دوره‌ باز می‌گردد (كوك‌، 548-549؛ اركوازی‌، 19-20؛ تریمینگام‌، 13).
با افزایش‌ جمعیت‌ مسلمانان‌ مهاجرِ پته‌ دولتی‌ عربی‌ ـ ایرانی‌ در 295ق‌ / 908م‌ در آنجا تأسیس‌ شد كه‌ از مهم‌ترین‌ دولتهای‌ عربی‌ ـ ایرانی‌ در سواحل‌ شرقی‌ افریقا بود و بعضاً بر برخی‌ از دولت‌ شهرهای‌ اسلامی‌ سواحل‌ شرقی‌ افریقا چیرگی‌ می‌یافت‌. شهر پته‌ در دورۀ رونق‌ خود دارای‌ دژ و بارو بود و مساجد باشكوهی‌ داشت‌ و خانه‌های‌ آن‌ از سنگ‌ بنا شده‌ بودند (همو، 12؛ پیرس‌، 46). این‌ دولت‌ شهر به‌تدریج‌ به‌ مهد زبان‌ و تمدن‌ سواحلی‌ در شرق‌ افریقا بدل‌ شد (كورنون‌، II / 179). بنا بر روایات‌ محلی‌ در اواخر سدۀ 6ق‌ / اوایل‌ سدۀ 13م‌ گروهی‌ از طایفۀ نبهانی‌ كه‌ با ملوك‌ نبهانی‌ عمان‌ خویشاوندی‌ نسبی‌ داشتند، به‌ پته‌ مهاجرت‌ كردند و حكومت‌ نبهانی‌ آنجا را بنیان‌ نهادند (فیلیپس‌، 24؛ ریسو، 120؛ EI2، همانجا). دولت‌ نبهانی‌ پته‌ از نیمۀ دوم‌ سدۀ 8 ق‌ / 14 م‌ به‌ قدرت‌ مسلط منطقه‌ بدل‌ شد و در دورۀ حكومت‌ محمد بن‌ احمد (690-731 ق‌ / 1291-1331 م‌) و جانشینش‌، عمر بن‌ محمد (731- 748ق‌ / 1331-1347م‌) اراضی‌ شمالی‌ و جنوبی‌ پته‌ بر قلمرو نبهانیهای‌ پته‌ افزوده‌ شد و جانشینان‌ آنها قلمرو این‌ حكومت‌ را در طول‌ سواحل‌ شرقی‌ افریقا گسترش‌ بیشتری‌ دادند (نک‌ : تریمینگام‌، 13).
با گسترش‌ سلطۀ پرتغال‌ در سدۀ 10ق‌ / 16م‌ بر سواحل‌ شرقی‌ افریقا دولت‌ پته‌ به‌ منظور حفظ استقلال‌ خود خراجگزار پرتغال‌ شد. دولت‌ پته‌ از نخستین‌ دولتهای‌ شرقی‌ افریقا بود كه‌ برای‌ رهایی‌ از سلطۀ پرتغالیها از دولت‌ عمان‌ درخواست‌ كمك‌ كرد. پرتغالیها از حدود سال‌ 916 تا 1110ق‌ / 1698م‌ یك‌ پست‌ گمركی‌ و در 1004 ق‌ / 1596 م‌ هیئتی‌ از فرقۀ آوگوستین‌ را در جزیره‌ مستقر ساخته‌ بودند. نیروهای‌ عمانی‌ در اواسط سدۀ 11ق‌ / 17م‌، تأسیسات‌ پرتغالیها را در پته‌ ویران‌ كردند و پس‌ از چند هجوم‌ دیگر، بر سواحل‌ شرقی‌ افریقا چیره‌ شدند و پس‌ از چندی‌ دولت‌ نبهانی‌ پته‌ نیز تابعیت‌ دولت‌ عمان‌ را پذیرفت‌ (كورنون‌، II / 182-183). از آن‌ پس‌ به‌ نظر می‌رسد دولتهای‌ پته‌ و پمبا (ه‌ م) تحت‌ حكومت‌ واحدی‌ درآمدند و قدرت‌ پته‌ در دورۀ حكومت‌ احمدبن‌ بوسعید (حك‌ 1154- 1188ق‌) رو به‌ كاهش‌ نهاد (ویلكینسن‌، 53-56).
با افزایش‌ نفوذ انگلستان‌ بر سواحل‌ شرقی‌ افریقا و انتقال‌ مركزیت‌ دولت‌ بوسعیدیها به‌ زنگبار، پته‌ تابع‌ زنگبار شد (همو، 57-58) و از آن‌ پس‌ این‌ دولت‌ شهر رو به‌ اضمحلال‌ نهاد، به‌ گونه‌ای‌ كه‌ خرابه‌های‌ پته‌ در سدۀ 12ق‌ / 18م‌ موضوع‌ یكی‌ از بهترین‌ اشعار سواحلی‌ شد (تریمینگام‌، 77).

مآخذ

ابن‌ ماجد، احمد، ثلاث‌ راهمانجات‌ المجهولة، به‌ كوشش‌ تئودر شوموفسكی‌، مسكو، 1957م‌؛
ادریسی‌، محمد، نزهة المشتاق‌، بیروت‌، 1409ق‌ / 1989م‌؛
اركوازی‌، ابراهیم‌، جامعه‌ و فرهنگ‌ جامعه‌، تهران‌، 1372ش‌؛
كوك‌، ژ. م‌.، مسلمانان‌ افریقا، ترجمۀ اسدالله‌ علوی‌، مشهد، 1373ش‌؛
نیز:

Britannica Atlas, Chicago, 1996;
Cornevin, R., Histoire de L’Afrique, Paris, 1976;
EI²;
Pearce, F. B., Zanzibar, London, 1967;
The Periplus Maris Erythraei, tr. L. Casson, Princeton, 1989;
Phillips, W., Oman: a History, Beirut, 1971;
Risso, P., Oman and Muscat, London / Sydney;
Trimingham, J. S., Islam in East Africa, Oxford, 1964;
Wilkinson, J. C., The Imamate Tradition of Oman, Cambridge, 1987.

پرویز امین