بیحان

بَیحان‌، وادی‌ (درّۀ) وسیعی‌ در یمن‌ و نیز چندین‌ محل‌ دیگر در این‌ كشور. این‌ وادی‌ با مساحت‌ 456‘2 كمـ2 و درازای‌ 100 كمـ، از شمالِ بیضاء تا بیابانهای‌ رملۀ السبعتین‌ امتداد دارد و از جنوب‌ به‌ وادی‌ مرخه‌ در حوالی‌ بیضاء، از شمال‌ به‌ سرزمین‌ سبأ، از شرق‌ به‌ شَبوه‌ و العبر و ربع‌ الخالی‌، و از غرب‌ به‌ استان‌ بیضاء و سرزمین‌ عواذل‌ محدود می‌شود (ثور، 487؛ مقحفی‌، 1 / 208). در سنگ‌نبشته‌های‌ قَتَبانی‌، بیحان‌ در معنای‌ قبیله‌ (ذوبیحان‌) یا معبد به‌ كار رفته‌ است‌، اما عده‌ای‌ آن‌ را به‌ معنای‌ چراگاه‌ عمومی‌ (در مقابل‌ حِمى‌ به‌ معنای‌ قورق‌) دانسته‌اند (نک‌ : EI2).
بیحان‌ از نظر مواد كانی‌ یكی‌ از مناطق‌ نسبتاً غنی‌ یمن‌ به ‌شمار می‌رود و دارای‌ معادن‌ نفت‌، اورانیوم‌، زغال‌سنگ‌ و طلاست‌ (ثور،55-57). این‌ وادی‌ شامل‌ روستاها و كشتزارهای‌ فراوانی‌ است‌ و از مناطق‌ حاصل‌خیز و پرآب‌ یمن‌ محسوب‌ می‌شود. مردمان‌ آن‌ بیشتر كشاورزند و به‌ دام‌پروری‌ و پرورش‌ زنبور عسل‌ نیز می‌پردازند (مقحفی‌، همانجا). كشاورزی‌ در این‌ منطقه‌ از گذشته‌های‌ دور رواج‌ داشته‌ است‌؛ امروزه‌ بقایای‌ سدها، شبكه‌های‌ آب‌رسانی‌ و كاریزهایی‌ كه‌ از دوران‌ كهن‌ به‌ جای‌ مانده‌ است‌، در این‌ وادی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (علی‌، 2 /222-223). ویرانه‌های‌ شهر تَمْنَع‌ (تمنا یا حجر كحلان‌ یا كحلان‌ كنونی‌)، پایتخت‌ دولت‌ باستانی‌ قتبان‌ در این‌ ناحیه‌ واقع‌ است‌ (ثور، 175؛ مقحفی‌، علی‌، همانجاها؛ باوزیر، 231؛ ترسیسی‌، بلاد ... ، 58).
بیحان‌ را به‌ 3 منطقۀ مشخص‌ می‌توان‌ تقسیم‌ كرد: 1. بیحان‌الدوله‌ یا بیحان‌ الاعلى، كه‌ بخش‌ جنوبی‌ وادی‌ را تشكیل‌ می‌دهد؛ 2. بیحان‌ القَصاب‌، كه‌ شامل‌ بخش‌ حاصل‌خیز مركزی‌ وادی‌ است‌؛ 3. بیحان‌ الاسفل‌، كه‌ به‌ شمالی‌ترین‌ بخش‌ وادی‌ بیحان‌ اطلاق‌ می‌شود (نک‌ : EI2).
وادی‌ بیحان‌ از دیرباز محل‌ اقامت‌ گروهی‌ از سادات‌ علوی‌ (بعكر، 713) و طوایفی‌ از قبیلۀ مراد (همدانی‌، 193)، آل‌ احمد، آل‌ عریف‌ و مُصعَبَین‌ بوده‌ است‌ (EI2؛ مقحفی‌، همانجا؛ ابوعزالدین‌، 15). از طوایف‌ مشهوری‌ كه‌ امروزه‌ در بیحان‌ به‌ سر می‌برند، می‌توان‌ از آل‌ هبیلی‌ ــ كه‌ حكومت‌ بیحان‌ را تا پیش‌ از تشكیل‌ جمهوری‌ یمن‌ برعهده‌ داشتند ــ نام‌ برد (مقحفی‌، همانجا؛ ابوعزالدین‌، 14-20). طایفۀ بنی‌ عبدرضا از قبیلۀ طی‌ هم‌ از دیگر طوایفی‌ هستند كه‌ در این‌ ناحیه‌ به‌ سر می‌برند (كحاله‌، 261).
بیحان‌ تا آغاز سدۀ 14 ق‌ /20 م‌ به‌ دست‌ شریفان‌ یمن‌ اداره‌ می‌شد، و در 1321 ق‌ /1903 م‌ به‌ عنوان‌ آخرین‌ ولایت‌ یمن‌ به‌ ولایات‌ تحت‌الحمایۀ انگلیس‌ در این‌ سرزمین‌ ضمیمه‌ شد. انگلیسیها توسط افسری‌ كه‌ ظاهراً به‌ دین‌ اسلام‌ گرویده‌، و دختر حاكم‌ بیحان‌ را به‌ همسری‌ گرفته‌ بود، موفق‌ شدند این‌ منطقه‌ را تحت‌ نفوذ خود درآورند (باوزیر، همانجا؛ سعید، 187).
نام‌ بیحان‌ در گزارشهای‌ مربوط به‌ حوادث‌ جنوب‌ و شرق‌ یمن‌ در فاصلۀ دو جنگ‌ جهانی‌ اول‌ و دوم‌ مكرراً به‌ چشم‌ می‌خورد كه‌ حاكی‌ از اهمیت‌ این‌ منطقه‌ است‌ (نک‌ : ماكرو، 120، 122؛ جرافی‌، 311؛ اوبالانس‌، 148-149، 221؛ صایدی‌، 116). در 1328ش‌ / 1949م‌، شریف‌ بیحان‌ برای‌ جلوگیری‌ از ورود قاچاق‌ به‌ این‌ منطقه‌، با حمایت‌ انگلیسیها مركز گمرگی‌ در ناحیۀ نجد مَرقَد برپا كرد؛ اما حكومت‌ یمن‌ با این‌ كار مخالفت‌ كرد و در پی‌ آن‌ درگیریهایی‌ میان‌ طرفین‌ به‌ وقوع‌ پیوست‌ كه‌ به «واقعۀ بیحان‌» معروف‌ است‌. برای‌ حل‌ اختلاف‌، مسئله‌ به‌ سازمان‌ ملل‌ متحد ارجاع‌ شد، اما نتیجه‌ای‌ به‌ دست‌ نیامد و اختلافات‌ همچنان‌ حل‌ نشده‌ باقی‌ ماند (نک‌ : ماكرو، 178-182)؛ و به‌ رغم‌ آنكه‌ گفت‌وگوهایی‌ میان‌ طرفین‌ برای‌ حل‌ اختلافات‌ مرزی‌ در مهر 1329 ش‌ / اكتبر 1950 (همو، 183) صورت‌ گرفت‌، توافقی‌ قطعی‌ به‌ دست‌ نیامد و در 1334ش‌ /1955م‌ بار دیگر درگیریهایی‌ آغاز شد كه‌ تا 1336ش‌ / 1957م‌ ادامه‌ یافت‌ (همو، 201، 205، 210-211). سرانجام‌، با تأسیس‌ جمهوری‌ یمن‌ در 1346ش‌ /1967م‌، بیحان‌ به‌ این‌ كشور ملحق‌ شد (EI2).
نام‌ بیحان‌ بر چند محل‌ و شهر دیگر در یمن‌ نیز اطلاق‌ می‌شود: 1. شهر بیحان‌ واقع‌ در جَوف‌ كه‌ امروزه‌ جز ویرانه‌هایی‌ از آن‌ بر جای‌ نمانده‌ است‌؛ 2. بیحان‌ الاعماس‌، واقع‌ در جنوب‌ وادی‌ مَسوَر؛ 3. ذوبیحان‌، روستایی‌ در شهرستان‌ العَشّه‌؛ 4-6. سه‌ روستا به‌ همین‌ نام‌ در شمال‌ غرب‌ ذَمار و غرب‌ صنعا؛ 7. بیحان‌ النقب‌ و كوه‌ بیحان‌ در حجریه‌ (مقحفی‌، 1 / 208- 209؛ ترسیسی‌، الیمن‌ ... ، 209؛ علی‌، 5 /12؛ ثور، 487- 488).

مآخذ

ابوعزالدین‌، نجیب‌ سعید، الامارات‌ الیمنیة الجنوبیة، بیروت‌، 1409ق‌ / 1989م‌؛
اوبالانس‌، ادگار، الیمن‌، الثورة والحرب‌، ترجمۀ عبدالخالق‌ محمد لاشید، قاهره‌، 1990م‌؛
باوزیر، سعید عوض‌، معالم‌ تاریخ‌ الجزیرة العربیة، عدن‌، 1996م‌؛
بعكر، عبدالرحمان‌، كواكب‌ یمنیۀ فی‌ سماء الاسلام‌، بیروت‌، 1990م‌؛
ترسیسی‌، عدنان‌، بلاد سبأ و حضارات‌ العرب‌ الاولى، بیروت‌، 1990م‌؛
همو، الیمن‌ و حضارة العرب‌، بیروت‌، دار مكتبة الحیاة؛
ثور، عبدالله‌ احمد محمد، هذه‌ هی‌ الیمن‌، بیروت‌، 1985م‌؛
جرافی‌ یمنی‌، عبدالله‌، المقتطف‌ من‌ تاریخ‌ الیمن‌، به‌ كوشش‌ زید بن‌ علی‌ وزیر، بیروت‌، 1987م‌؛
سعید، امین‌، الیمن‌، قاهره‌، 1959م‌؛
صایدی‌، احمد قاید، المادة التاریخیة فی‌ كتابات‌ نیبور عن‌ الیمن‌، بیروت‌، 1990م‌؛
علی‌، جواد، المفصل‌ فی‌ تاریخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، بیروت‌، 1973م‌؛
كحاله‌، عمررضا، جغرافیة شبه‌ جزیرة العرب‌، به‌ كوشش‌ احمدعلی‌، مكه‌، 1964م‌؛
ماكرو، اریك‌، الیمن‌ والغرب‌، ترجمۀ حسین‌ بن‌ عبدالله‌ عمری‌، دمشق‌، 1987 م‌؛
مقحفی‌، ابراهیم‌ احمد، معجم‌ البلدان‌ و القبائل‌ الیمنیة، بیروت‌، 1422 ق‌ /2002 م‌؛
همدانی‌، حسن‌، صفة جزیرة العرب‌، به‌ كوشش‌ محمد بن‌ علی‌ اكوع‌، صنعاء، 1982م‌؛
نیز: EI²

ستار عودی‌