بهروچ

بَهَروچ‌، یا بروچ‌، شهری‌ باستانی‌ و مركز شهرستانی‌ به‌ همین‌ نام‌ در ایالت‌ گجرات‌ هند. شهرستان‌ بهروچ‌ متشكل‌ از 11 تالوك‌ (بخش‌) با 759‘7 كمـ2 مساحت‌ و 000‘470‘1 تن‌ جمعیت‌ (1369ش‌ /1990م‌) در جنوب‌ شرقی‌ ایالت‌ گجرات‌ در كنار خلیج‌ كامبای‌ در دریای‌ عرب‌ واقع‌ است‌ (بریتانیكا، II /286-287؛ «اطلس‌ هند»، 154، 44). زمینهای‌ این‌ شهرستان‌ جلگه‌ای‌ پست‌ و هموار است‌ كه‌ با رودخانۀ پرآب‌ نارمادا آبیاری‌ می‌شود («اطلس‌ جهان‌»، 139؛ «بهروچ‌»). آب‌ و هوای‌ این‌ ناحیه‌ گرم‌ و مرطوب‌ است‌. میانگین‌ بارش‌ سالانۀ آن‌ در فصول‌ پرباران‌ به‌ 664‘1 میلی‌متر و در فصول‌ خشك‌ به‌ 426 میلی‌متر می‌رسد («اطلس‌ هند»، 152). شرایط مناسب‌ آب‌ و هوایی‌ این‌ ناحیه‌ را به‌ یكی‌از نقاط كشاورزی‌ هند بدل‌ ساخته‌است‌ و مهم‌ترین‌ محصولات‌ آن‌ گندم‌، برنج‌، بادام‌ زمینی‌ و كتان‌ است‌ (همان‌، 162، 160، 158، 157).
صنایع‌ نساجی‌، چرم‌سازی‌، پلاستیك‌، غذایی‌، دارویی‌، شیمیایی‌، فلزی‌، كاغذسازی‌ و دخانیات‌ از عمده‌ صنایع‌ بهروچ‌ به‌ شمار می‌رود (همان‌، 175، 174، 171، 169). افزون‌ بر بخش‌ كشاورزی‌ و صنعت‌، بخش‌ معدن‌ نیز از دیگر منابع‌ اقتصادی‌ بهروچ‌ است‌. معادن‌ سیلیكا، آهك‌ و سنگ‌ عقیق‌ از جمله‌ معادنی‌ است‌ كه‌ در این‌ ناحیه‌ بهره‌برداری‌ می‌شود (همان‌، 167، 166، 164).
بندر كهن‌ بهروچ‌ در جایی‌ كه‌ رود نارمادا به‌ خلیج‌ كامبای‌ می‌ریزد، در °21 و ´42 عرض‌ شمالی‌ و °72 و ´58 طول‌ شرقی‌ واقع‌ است («اطلس‌ بریتانیكا»، فهرست‌، 19؛ «اطلس‌ جهان‌»، همانجا).
جمعیت‌ این‌ شهر در 1383ش‌ /2004م‌ 200‘ 157 تن‌ برآورد شده‌ است («فرهنگ‌ جهانی‌»).

پیشینۀ تاریخی

قدمت‌ بندر بهروچ‌ به‌ 000‘ 2 سال‌ می‌رسد. نام‌ این‌ شهر در مهابهاراتا آمده‌ است‌ و در زبان‌ سنسكریت «بهرگوكشترا» نامیده‌ می‌شده‌، و نام‌ اخیر برگرفته‌ از نام‌ معبد «بهری‌ گوریشی‌» بوده‌ كه‌ در طول‌ زمان‌ به‌ بهروچ‌ بدل‌ شده‌ است («بهروچ‌»؛ I /1193,EI2). این‌ شهر یكی‌ از قدیم‌ترین‌ بنادر، در سواحل‌ غربی‌ هند است‌ و در روزگار باستان‌ مبدأ یكی‌ از مهم‌ترین‌ راههای‌ بازرگانی‌ هند به‌ شمار می‌رفت‌ و از آنجا كالاهای‌ خاص‌ هند، نظیر فلفل‌، ادویه‌، عود، عنبر و حیواناتی‌ مانند طوطی‌، فیل‌ و طاووس‌ و پارچه‌های‌ ابریشمی‌ زربفت‌ و سنگهای‌ گرانبها به‌ دیگر سرزمینها صادر می‌شده‌ است‌ (حكمت‌، 31؛ EI2، همانجا).

نخستین‌ آگاهیهای‌ ما دربارۀ تاریخ‌ شهر بهروچ‌ به‌ زمانی‌ باز می‌گردد كه‌ جزو قلمرو امپراتوری‌ موریا بوده‌ است‌. در حدود سال‌ 150م‌ این‌ ناحیه‌ به‌ تصرف‌ شاه‌زادگان‌ ساهه‌ یا كشاتراپهای‌ غربی‌ درآمد و سپس‌ در دست‌ راجپوتها و گورجره‌ها ــ كه‌ فرمانبردار چالوكیه‌های‌ كالیان‌ بودند ــ قرار گرفت («فرهنگ‌ سلطنتی‌...»، IX /20)؛ سپس‌ ضمیمۀ پادشاهی‌ آنهیلوادا شد. در 697ق‌ /1298م‌ سپاهیان‌ علاءالدین‌ محمد خلجی‌ بر گجرات‌ از جمله‌ بهروچ‌ استیلا یافتند و نزدیك‌ به‌ 5 سده‌، حكام‌ مسلمان‌ بر بهروچ‌ حكومت‌ كردند. از 698 تا 793ق‌ /1299 تا 1391م‌ حكام‌ مسلمان‌ گجرات‌ بر این‌ شهر فرمانروایی‌ داشتند، تا اینكه‌ محمد سوم‌ از سلاطین‌ خلجی‌ دهلی‌ (حك‌ 792-795ق‌) در 793ق‌ ظفرخان‌ را به‌ حكومت‌ گجرات‌ برگماشت‌. وی‌ با سود جستن‌ از ضعف‌ سلاطین‌ دهلی‌ اعلام‌ استقلال‌ كرد و بهروچ‌ از 794-980ق‌ /1392-1572م‌ به‌ حاكمیت‌ سلاطین‌ احمدآبادی‌ درآمد (نک‌ : بازورث‌، 292؛ «فرهنگ‌ سلطنتی‌»، همانجا).
در 980ق‌ گجرات‌ و از جمله‌ بهروچ‌ ضمیمۀ متصرفات‌ اكبرشاه‌ (حك‌ 963-1014ق‌ /1556-1605م‌) شد (نک‌ : بازورث‌، 307). در 1135ق‌ /1723م‌ عبدالله‌ بیك‌ در دكن‌ اعلام‌ استقلال‌ كرد و پس‌ از استیلا بر گجرات‌، بهروچ‌ را ضمیمۀ املاك‌ شخصی‌ خود ساخت‌ و در 1149ق‌ /1736م‌ سلسلۀ نواب‌ بهروچ‌ را بنیاد نهاد (EI2، همانجا).
اروپاییان‌ در آغاز سدۀ 11ق‌ /17م‌ به‌ بهروچ‌ نفوذ كردند. در 1026ق‌ /1617م‌ دو بازرگان‌ انگلیسی‌ و در 1030ق‌ /1621م‌ یك‌ هلندی‌ كارگاهی‌ صنعتی‌ در این‌ شهر احداث‌ كردند. با تسلط انگلستان‌ بر ناحیۀ سورات‌ ــ واقع‌ در جنوب‌ بهروچ‌ ــ میان‌ حاكم‌ بهروچ‌ و انگلیسیها اختلافاتی‌ بر سر مسائل‌ اقتصادی‌ پدید آمد. این‌ اختلافات‌ منجر به‌ لشكركشی‌ نیروهای‌ انگلیسی‌ در 1185ق‌ / 1771م‌ به‌ بهروچ‌ شد كه‌ به‌ شكست‌ انگلیسیها انجامید، اما حاكم‌ بهروچ‌ كه‌ از توان‌ نظامی‌ انگلیسیها در هراس‌ بود، چندی‌ بعد به‌ بمبئی‌ رفت‌ تا با آنان‌ مصالحه‌ كند و متعهدبه‌ پرداخت‌ 4 لك‌ پول‌ نقد به‌ آنها شد؛ اما با عدم‌ پرداخت‌ این‌ مبلغ‌ انگلیسیها بار دیگر در 1186ق‌ به‌ بهروچ‌ لشكركشی‌، و این‌ شهر را تسخیر كردند («فرهنگ‌ سلطنتی»، همانجا).
در 1197ق‌ /1783م‌، بهروچ‌ و اراضی‌ تابع‌ آن‌ به‌ مراتهه‌ها واگذار گردید، اما در 1218ق‌ /1803م‌ دوباره‌ به‌ اشغال‌ انگلیسیها درآمد (همانجا) و در همان‌ سال‌ به‌ كمپانی‌ هند شرقی‌ واگذار شد (بریتانیكا،II /287 ). در 1233ق‌ /1818م‌ به‌ موجب‌ موافقت‌ نامۀ پونه‌، 3 بخش‌ (تالوك‌) دیگر به‌ این‌ ناحیه‌ افزوده‌ شد («فرهنگ‌ سلطنتی‌»، IX /20-21). شورش‌ كولیها در 1238ق‌، درگیریهای‌ خونین‌ میان‌ مسلمانان‌ و پارسیان‌ در 1273 ق‌ /1857 م‌ و قیام‌ تاتااوراها از جمله‌ رویدادهای‌ تاریخی‌ این‌ شهر است‌ (همان‌، IX /21).
در بهروچ‌ آثار باارزشی‌ متعلق‌ به‌ فرهنگهای‌ جین‌، هندو و اسلامی‌ بر جای‌ مانده‌ كه‌ باارزش‌ترین‌ آنها مسجد جامع‌ است‌. این‌ مسجد كه‌ قدیم‌ترین‌ نمونۀ معماری‌ مستقل‌ اسلامی‌ است‌، با اسلوبی‌ حساب‌ شده‌ طراحی‌، و از مصالح‌ معابد پیشین‌ ساخته‌ شده‌ است‌. گذرگاه‌ مسقف «لیوان‌» با 45 ستون‌ كه‌ بسیار ماهرانه‌ تراش‌ خورده‌، و دارای‌ 3 رواق‌ است‌، از دیگر آثار تاریخی‌ این‌ شهر به‌ شمار می‌آید. رواقهای‌ سه‌ گانۀ این‌ بنا، درواقع‌ همان «مانداپا»ی‌ سه‌ گانۀ پرستشگاه‌ هندوست‌ كه‌ فقط نقوش‌ حیوانات‌ از آن‌ زدوده‌ شده‌ است‌ (EI2، نیز «فرهنگ‌ سلطنتی‌»، همانجاها).

مآخذ

بازورث‌، ك‌. ا.، سلسله‌های‌ اسلامی‌، ترجمۀ فریدون‌ بدره‌ای‌، تهران‌، 1349ش‌؛
حكمت‌، علی‌اصغر، سرزمین‌ هند، تهران‌، 1337ش‌؛
نیز:

An Atlas of India, Delhi, 1990;
Atlas of the World, New York, 1994;
«Bharuch»,www.webindia123.com /city /gujarat /bharuch /intro. htm;
Britannica, micropaedia, 1978;
Britannica Atlas, Chicago, 1996;
EI²;
The Imperial, Gazetteer of India, Oxford, 1908;
The World Gazetteer, www. world-gazetteer.com /d /d_in_gj.htm.

لیلا رضایی‌