بویر احمد

بویرْ اَحْمَد، یكی‌ از شهرستانهای‌ سه‌گانۀ استان‌ كهگیلویه‌ و بویر احمد. این شهرستان‌ بـا وسعتی‌ در حدود 452‘4 كمـ2، در شمال‌ و شمال‌ شرقی‌ استان‌ كهگیلویه‌ و بویراحمد واقع‌، و مركز آن‌ شهر یاسوج‌ است‌ ( جغرافیا... ، 2 /991). شهرستان‌ بویراحمد شامل‌ 4 بخش‌ به‌ نامهای‌ مركزی‌، دروهان‌، مارگون‌ و لوداب‌، و 4 شهر به‌ نامهای‌ یاسوج‌، سی‌سخت‌، مارگون‌ و گراب‌ سفلی‌، و نیز 13 دهستان‌ است‌ ( نشریه‌... ، 48). این‌ شهرستان‌ از شمال‌ به‌ شهرستان‌ لردكان‌، از شرق‌ و شمال‌ شرقی‌ به‌ كوه‌ دنا و شهرستان‌ سمیرم‌ (منطقۀ قشقایی‌ در استان‌ فارس‌) و از غرب‌ به‌ شهرستان‌ كهگیلویه‌ و مقر ایلهای‌ دشمن زیاری (ه‌ م‌) و تیوی‌ (طیبی‌) (ه‌ م‌)، و از جنوب‌ به‌ بهبهان‌ و قلمرو طوایفی‌ از ایل‌ ممسنی‌ و ایلهای‌ باوی و چروم‌ محدود است (جعفری‌، 215). طبق سرشماری‌ 1375ش‌ جمعیت‌ این‌ شهرستان‌ 263‘212 نفر بوده است كه‌ 56 /35٪ در نقاط شهری‌ و 35 /64٪ در نقاط روستایی‌ سكنا داشته‌،و بقیه‌ غیرساكن‌ بوده‌اند ( سرشماری‌... ، شانزده‌).
شهرستان‌ بویراحمد با آب‌ و هوای‌ معتدل‌ مایل‌ به‌ سرد در منطقه‌ای‌ كوهستانی‌ در دنبالۀ رشته‌ كوههای‌ زاگرس‌ واقع‌ شده‌ است‌. این‌ رشته‌ كوهها از شمال غربی به سوی جنوب شرقی‌ كشیده‌ شده‌، و دره‌های‌ موازی‌ متعددی‌ به‌وجود آورده‌ است‌ ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها... ، 71؛ جعفری‌، همانجا). كوه‌ دنا یا دینار كه‌ در 28 كیلومتری‌ شمال‌ غربی‌ یاسوج‌ واقع‌ است‌، با ارتفاع‌ 322‘4 متر یكی‌ از قلل‌ معروف‌ رشته‌ كوه‌ زاگرس‌ به‌ شمار می‌رود. دنا به‌ علت‌ داشتن‌ یخچالهای‌ طبیعی‌، سرچشمۀ دو رود مهم‌ كُر و آبگرم‌ است‌. دیگر كوههای‌ این‌ شهرستان‌ اینهاست‌: چال‌ كلاغ‌ (ارتفاع‌: 552‘3 متر)، رگ‌ سفید (ارتفاع‌: 435‘3 متر)، كِربَردی‌ (ارتفاع‌: 105‘3 متر)، كِل‌ كِرمو (ارتفاع‌: 010‘3 متر) و دَمه‌ (ارتفاع‌: 950‘2 متر) ( فرهنگ‌ جغرافیایی‌ كوهها... ، 2 /460، 462-464، 468). مهم‌ترین‌ رودخانۀ این‌ شهرستان‌ بشار است‌ كه‌ از ارتفاعات‌ باختری‌ لردكان‌ سرچشمه‌ می‌گیرد. این‌ رود پس‌ از پیوستن‌ ریزابه‌های‌ سپیدار، دشت‌ روم‌، كهگول‌ و سقاوه‌ به‌ آن‌، سرانجام‌ به‌ رودخانۀ كارون‌ می‌پیوندد (نک‌ : جعفری‌، نیز فرهنگ‌ جغرافیایی‌ آبادیها، همانجاها).
به‌ سبب‌ شرایط مساعد آب‌و‌هوایی و وجود چراگاههای فراوان‌، دامداری‌ و كشاورزی‌ و باغداری‌ در این‌ شهرستان‌ رونق‌ دارد. فرآورده‌های عمدۀ كشاورزی آن عبارت‌اند از گندم، جو، چغندرقند، برنج‌، تره‌بار، گردو، بادام‌ و انگور. پرورش‌ زنبور عسل‌ و صنایع‌ دستی‌ مانند قالی‌، گلیم‌ و جاجیم‌بافی‌ از دیگر فعالیتهای‌ اقتصادی‌ اهالی‌ این‌ شهرستان‌ است‌ (همان‌، 71-72). مردم‌ این‌ شهرستان‌ به‌ گویش‌ لری‌ سخن‌ می‌گویند (مقیمی‌، 4).
یافته‌های‌ باستان‌شناسی‌ در تل‌ خسروی‌، تل‌ مهره‌ای‌، تپۀ دم‌ چنار و تل‌شهدا تاریخ‌ این‌ منطقه‌ را به‌هزارۀ 3ق‌م‌ می‌رساند (نک‌ : زنده‌ دل‌، 83-85؛ تقوی‌، 7- 8). به‌ رغم‌ قدمت‌ این‌ ناحیه‌، به‌ سبب‌ تلاقی‌ دو منطقۀ گرمسیری‌ و سردسیری‌ در این‌ نقطه‌، و وجود مراتع‌ سرسبز، زندگی‌ در این‌ سرزمین‌ از دیرباز به‌ صورت‌ كوچ‌نشینی‌ رواج‌ داشته‌، و مراكز مسكونی‌ با اهمیتی‌ در آن‌ شكل‌ نگرفته‌ است‌ (نک‌ : امان‌اللهی‌، 48). این‌ منطقه‌ پیش‌ از اسلام‌ در قلمرو فرمانروایی‌ خاندان‌ بازرنگی‌، از حكام‌ محلی‌ منطقه‌ قرار داشت‌ كه‌ بر نواحی‌ غربی‌ فارس‌ فرمان‌ می‌راندند (نک‌ : مشكور، 1 /69). به‌ گفتۀ اصطخری‌ ناحیۀ بازرنگ‌ در دامنۀ كوه‌ دنا واقع‌ بوده‌ است‌ (ص‌ 119). اطلاق‌ بازرنگ‌ به‌ دامنه‌های‌ كوه‌ دنا در سدۀ 4ق‌ مؤید حكومت‌ این‌ خاندان‌ بر منطقه‌ است‌. در هیچ‌ یك‌ از منابع‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ پیش‌ از قاجاریه‌ نامی‌ از شهرهای‌ این‌ منطقه‌ برده‌ نشده‌ است‌. نام‌ یاسوج‌ مركز این‌ شهرستان‌ نخستین‌بار در فارس‌نامۀ ناصری‌ با عنوان‌ قریۀ «یاسیج‌» (فسایی‌، 2 /1602) و در مرآة البلدان‌ با عنوان «یاسیج ‌سریز» از قرای‌ كهگیلویه‌ آمده‌ است‌ (اعتمادالسلطنه‌،4 /2371، 2372).
شهر یاسوج‌ در ارتفاع‌ 870‘1 متری‌ از سطح‌ دریا واقع‌ است‌ (جعفری‌، 1348). این‌ شهر كه‌ به‌ گویش‌ محلی «یاسیج‌» نیز گفته‌ می‌شود، در كنار رودخانۀ بشار و در دامنۀ كوه‌ دنا قرار دارد و شهری نوبنیاد است ( جغرافیا، همانجا). تا پیش‌ از 1309ش‌، شهرك‌ قدیم‌ تل‌خسروی‌ در نزدیكی‌ شهر فعلی‌ یاسوج‌ مركز نفوذ خوانین‌ بویر احمد علیا بود و یاسوج‌ یكی‌ از مراكز داد و ستد عشایر بویراحمدی‌ به‌ شمار می‌رفت‌ (همانجا). توسعۀ واقعی‌ این‌ شهر از 1342ش، پس از آنكه به مركز فرمانداری كل كهگیلویه‌ و بویراحمد بدل‌ شد، صورت‌ گرفت‌ و كلیۀ ادارات‌ دولتی‌ مراكز اداری‌ خود را به‌ این‌ شهر انتقال‌ دادند و به‌ این‌ ترتیب‌، شهر رو به‌ گسترش‌ نهاد (صفی‌نژاد، 27؛ جعفری، همانجا). افزایش‌ جمعیت‌ آن‌ از حدود 5 هزار نفر در 1355ش‌، به‌ 776‘66 نفر در 1375ش‌، نشان‌ از توسعۀ سریع یاسوج‌ دارد (نیساری‌، 382؛ صفی‌نژاد، همانجا؛ سرشماری‌، چهل‌ و دو). تأسیس صنایع فلزی‌ و كارخانه‌هایی‌ چون‌ قندسازی‌ از عوامل‌ مهم‌ این‌ توسعه‌ بوده‌ است‌ ( جغرافیا، 2 /993).
بقعۀ امام‌زاده‌ حسن‌، امام‌زاده قاسم‌، امام‌زاده‌ پهلوان‌ و امام‌زاده‌ عبدالله‌ از اماكن‌ زیارتی‌ یاسوج‌ است‌ (زنده‌دل‌، 96-97).

مآخذ

اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالك‌ الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1346ق‌ / 1927م‌؛
اعتمادالسلطنه‌، محمدحسن‌، مرآةالبلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌ و هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1368ش‌؛
امان‌اللهی‌ بهاروند، سكندر، كوچ‌نشینی‌ در ایران‌، تهران‌، 1360ش‌؛
تقوی‌ مقدم‌، مصطفى‌، تاریخ‌ سیاسی‌ كهگیلویه‌، تهران‌، 1377ش‌؛
جعفری‌، عباس‌، دایرة المعارف‌ جغرافیایی‌ ایران‌، تهران‌، 1379ش‌؛
جغرافیای‌ كامل‌ ایران‌، وزارت‌ آموزش و پرورش‌، تهران‌، 1366ش‌؛
زنده‌دل‌، حسن‌، استان‌ كهكیلویه‌ و بویر احمد، تهران‌، 1379ش‌؛
سرشماری‌ عمومی‌ نفوس‌ و مسكن‌ (1375ش‌)، شهرستان‌ بویراحمد، مركز آمار ایران‌، تهران‌، 1376ش‌؛
صفی‌نژاد، جواد، مقدمه‌ بر سفرنامۀ ممسنی‌ میرزا فتاح گرمرودی، به‌كوشش‌ فتح‌الدین‌ فتاحی‌، تهران‌، 1370ش‌؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (اردكان‌)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران‌، 1362ش‌، ج‌ 92؛
فرهنگ‌ جغرافیایی‌ كوههای‌ كشور، سازمان‌ جغرافیایی‌ نیروهای‌ مسلح‌، تهران‌، 1379ش‌؛
فسایی‌، حسن‌، فارس‌نامۀناصری‌، به‌ كوشش‌ منصور رستگار فسایی‌، تهران‌، 1367ش‌؛
مشكور، محمدجواد، تاریخ‌ سیاسی‌ ساسانیان‌، تهران‌، 1366ش‌؛
مقیمی‌، افضل‌، بررسی‌ گویش‌ بویر احمد و ...، شیراز، 1373ش‌؛
نشریۀ دفتر تقسیمات‌ كشوری‌، معاونت‌ سیاسی‌ اجتماعی‌ وزارت‌ كشور، تهران‌، 1379ش‌؛
نیساری‌، سیروس‌، كلیات‌ جغرافیای‌ ایران‌، تهران‌، 1350ش‌.

علیرضا ارژنگ‌