بوصیر

بوصیر، یا ابوصیر، نام‌ چندین‌ محل‌ در مصر. این‌ نام‌ در قبطی «بوسیر»، در آشوری «پوسیریس‌» و در یونانی‌ و رومی «بوسیریس‌» خوانده‌ می‌شد، و به‌ معنای‌ محل‌ اقامت‌ اُزیریس‌ ــ یكی‌ از خدایان‌ مصر باستان‌ ــ است‌ (رمزی‌، 2 /69). در محلهایی‌ كه‌ بوصیر خوانده‌ شده‌اند، اهرام‌ كوچك‌ و بزرگ‌ بسیاری‌ دیده‌ می‌شود كه‌ برخی‌ از آنها ازگِل‌، و برخی‌ دیگر از سنگ‌ ساخته‌ شده‌اند (مقریزی، 2 /111-112، 146؛ بغدادی، 26) كه‌ نشان از تقدس‌ این‌ مكانها در مصر باستان‌ دارد. این‌ نام‌ در غالب‌ منابع‌ اسلامی‌ به‌ صورت‌ بوصیر آمده‌ است‌ (نک‌ : خلیفه‌، 2 /612، 623؛ ابن‌ فقیه‌، 73؛ ابن‌ خردادبه‌، 81، 247؛ طبری‌، 7 /438، جم‌؛ قدامه‌، 178، 339؛ مسعودی‌، مروج‌... ، 3 /261، جم‌ ، التنبیه‌... ، 328، 331). اما در حدودالعالم‌ از آن‌ با نام‌ توصیر یاد شده‌ كه‌ ظاهراً تصحیف‌ همان‌ بوصیر است‌ (ص‌ 138، 451).
در دورۀ عثمانی‌، به‌ ابتدای‌ نام‌ محلهایی‌ كه‌ بوصیر خوانده‌ می‌شدند، یك «الف‌» افزوده شد و از آن‌ پس‌، همۀ آنها به‌ ابوصیر تغییر نام‌ دادند (رمزی‌، همانجا).

1. بوصیر قوریدس‌

(كوریدس‌)، این‌ شهر در مصر میانه‌ واقع بوده، و از اعمال فَیوم به شمار می‌رفته، و از سدۀ 11ق‌، بوصیر الملق‌ (ملك‌) خوانده شده‌ است‌ (ابن‌ عبدالمنعم‌، 117؛ یاقوت‌، المشترك‌، 70؛ ابن‌ خلكان‌، 6 /68؛ ابوالفدا، 107؛ EI2). كتان‌ این‌ شهر معروف‌ بوده‌، و به‌ دیگر جایها صادر می‌شده‌ است‌ (مقدسی‌، 203؛ ابن‌ ظهیره‌، 56).
به‌ احتمال‌ بسیار، مروان (حمار)، آخرین‌ خلیفۀ اموی‌ در 132ق‌ / 750م در همین شهر بوصیر كشته شده‌ است‌ (نک‌ : ابن‌ اثیر، 5 /424؛ ابن‌ خلكان‌، 3 /151، 229؛ ابوالفدا، همانجا؛ یاقوت‌، بلدان‌، 1 /760؛ ابن‌ ظهیره‌، 61؛ قس‌: ابن‌ تغری‌ بردی‌، 1 /317؛ یعقوبی‌، تاریخ‌، 2 /346؛ مسعودی‌، همان‌، 331). ابوعبدالله‌ شرف‌الدین‌ محمد بن‌ سعید بوصیری‌، صاحب‌ قصیدۀ مشهور «برده‌» و از شعرای‌ نامدار عرب‌، منسوب‌ به این مكان است (كیلانی، 5؛ سامی، 1389؛ آربری‌، 353؛ نیز نک‌ : ه‌ د، بوصیری‌).

2. بوصیر بنا

از شهرهای‌ باستانی‌ مصر كه‌ بر ساحل‌ غربی‌ رود دمیاط، از شاخه‌های رود نیل و در استان‌ مدیریۀ غربی‌ امروزی‌ واقع‌ بوده است‌. این شهر از مراكز اداری به شمار می‌رفت‌ و اسقف‌نشین‌ بوده‌ است‌ (EI2) به‌ سبب‌ آنكه‌ در مجاورت‌ شهر «بنا» واقع‌ بوده‌، به‌ بوصیر بنا شهرت‌ یافته‌ است‌ (رمزی‌، همانجا). یعقوبی‌ این‌ محل‌ را از ناحیۀ بطن‌ الریف دانسته‌، و در بزرگی‌، آن‌ را به‌ شهر بنا تشبیه كرده‌ است‌ ( البلدان‌، 96). ابن‌ دقماق‌ مساحت‌ آن‌ را 805‘3 فدان‌ آورده‌ است‌ (2 /115).

3. بوصیر سدر

كه‌ آن‌ را بوصیر رجب‌ نیز خوانده‌اند (ابن‌ مماتی‌، 117)، شهركی است در كورۀ جیزه‌ (یاقوت‌، بلدان‌، همانجا؛ ابن خلكان، 6 /68؛ ابوالفدا، همانجا)، واقع در جنوب‌ قاهره‌ و نزدیكی‌ ممفیس‌ كه‌ اهرام‌ معروف‌ مصر در آن‌ قرار دارد (نک‌ : «اطلس‌...»، .(194 گفته شده است كه زندان حضرت یوسف‌(ع‌) و مسجد حضرت‌ یعقوب‌(ع‌) در همین مكان واقع بوده است (نک‌ : ابن‌ ایاس‌، 1(1) /35).

4. بوصیر اشمونین‌

كه‌ در ساحل‌ شرقی‌ رود نیل‌ در فاصلۀ 180 كیلومتری از جنوب بوصیر الملق واقع بوده است (EI2) ادریسی‌ آن‌ را شهركی‌ آباد با باغهای‌ میوه‌ و نخلستانهای‌ بسیار وصف‌ كرده‌ است‌. به‌ گفتۀ او جادوگران‌ فرعون‌ كه‌ به‌ مقابلۀ موسی‌ آمدند، از مردم این شهر بودند (1 /124) و حتى در روزگار ادریسی‌ این‌ محل‌ به‌ سحر و ساحری‌ شهرت‌ داشته‌ است‌.
امروزه‌ این‌ شهر وجود ندارد و در منابع‌، میان‌ آن‌ و بوصیر قفط كه‌ هیچ‌ ارتباطی با آن ندارد، خلط شده‌ است‌ (رمزی‌، 1 /180).

5. بوصیر قفط

بنابر برخی‌ شواهد، بوصیر قفط با كوم‌ الكفار امروزی‌ واقع‌ در 500‘1 متری‌ جنوب‌ شهر قفط از توابع‌ شیخیه‌ به‌ مركزیت‌ قوص در استان‌ قنا مطابقت‌ دارد (همو، 1 /181؛ «اطلس‌»، همانجا).

6. بوصیر دفدنو

به‌ گفتۀ یاقوت‌ این‌ بوصیر در كورۀ فیوم‌ واقع‌ بوده‌ است‌ (نک‌ : بلدان‌، همانجا)، اما دیگر منابع‌ تاریخی‌ و جغرافیایی‌ از این‌ محل‌ اطلاع‌ چندانی‌ به‌ دست‌ نداده‌اند.

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ ایاس‌، محمد، بدائع‌ الزهور، به‌ كوشش‌ محمد مصطفى‌، قاهره‌، 1402ق‌ /1982م‌؛
ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌؛
ابن‌ خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالك‌ و الممالك‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1306ق‌ /1889م‌؛
ابن‌ خلكان‌، وفیات‌؛
ابن‌ دقماق‌، ابراهیم‌، الانتصار، بیروت‌، 1310ق‌ /1893م‌؛
ابن‌ ظهیره‌، الفضائل‌ الباهرة، به‌ كوشش‌ مصطفى سقا و كامل‌ مهندس‌، قاهره‌، 1969م‌؛
ابن‌ عبدالمنعم‌ حمیری‌، محمد، الروض‌ المعطار، به كوشش احسان‌ عباس‌، بیروت‌، 1975م‌؛
ابن‌ فقیه‌، احمد، مختصر كتاب‌البلدان‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1302ق‌ /1885م‌؛
ابن‌ مماتی‌، اسعد، قوانین‌ الدواوین‌، به‌ كوشش‌ عزیز سوریال‌ عطیه‌، قاهره‌، 1411ق‌ /1991م‌؛
ابوالفدا، تقویم‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ رنو و دوسلان‌، پاریس‌، 1840م‌؛
ادریسی‌، محمد، نزهة المشتاق‌، بیروت‌، 1409ق‌ /1989م‌؛
بغدادی‌، عبداللطیف‌، الافادة و الاعتبار (نک‌ : مل‌ ، بغدادی‌)؛
حدودالعالم‌، به‌ كوشش‌ مریم‌ میراحمدی‌ و غلامرضا ورهرام‌، تهران‌، 1372ش‌؛
خلیفۀ بن‌ خیاط، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛
رمزی‌، محمد، القاموس‌ الجغرافی‌ للبلاد المصریة، قاهره‌، 1954- 1958م‌؛
سامی‌، شمس‌الدین‌، قاموس‌ الاعلام‌، استانبول‌، 1306ق‌ /1889م‌؛
طبری‌، تاریخ‌؛
قدامۀ بن‌ جعفر، الخراج‌، به‌ كوشش‌ محمدحسین‌ زبیدی‌، بغداد، 1979م‌؛
كیلانی‌، محمد، مقدمه‌ و حاشیه‌ بر دیوان‌ بوصیری‌، قاهره‌، 1393ق‌ /1973م‌؛
مسعودی‌، علی‌، التنبیه‌ و الاشراف‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1893م‌؛
همو، مروج‌ الذهب‌، به‌ كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، 1387ق‌ /1967م‌؛
مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، به‌ كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1906م‌؛
مقریزی‌، احمد، الخطط، به‌ كوشش‌ گاستون‌ ویت‌، قاهره‌، 1913-1923م‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
همو، المشترك‌، به‌ كوشش‌ ووستنفلد، گوتینگن‌، 1816م‌؛
یعقوبی‌، بلدان‌، بیروت‌، 1408ق‌ /1988م‌؛
همو، تاریخ‌، بیروت‌، 1379ق‌ /1960م‌؛
نیز:

Arberry, A.J., «The Contribution to Islam» , The Legacy of Egypt, ed. S. R. K. Glanville, Oxford, 1953;
Atlas of World, New York, 1997;
Baghdādi, A., Al- I fādah wa ’l-Iªtibār (The Eastern Key), ed. and tr. K.H. Zand et al., London, 1965;
EI².
محمدحسین‌ اشرف‌