بوانات

بَوانات، شهر و شهرستانی در استان فارس.
شهرستان بوانات: این شهرستان متشكل از دو بخش به نامهای مركزی و سرچهان، یك شهر به نام بوانات و 8 دهستان به نامهای سیمكان، باغستان، سروستان، مزایجان، سرچهان، توجردی، باغ صفا و ایج در شرق استان فارس واقع شده است ( نشریه ...،33). بوانات تا مهر 1374 بخشی از شهرستان آباده به شمار می‌رفت و از این تاریخ به بعد خود به شهرستان تبدیل گردید ( نامۀ فرمانداری ...، شم‌ 3 / 3903). بوانات میان شهرستانهای ابركوه و خاتم (در استان یزد)، و شهرستانهای صفاشهر، مرودشت و ارسنجان در فارس محصور است (نقشه ...).
بلندترین كوه شهرستان بوانات كوه ختابان با 482‘3 متر ارتفاع است ( فرهنگ جغرافیایی كوهها...،3 / 259). رود مهم آن نیز بوانات نام دارد كه از دامنه‌های شمالی كوه ساری خانی به ارتفاع 285‘3 متر (همان، 3 / 272) سرچشمه می‌گیرد و پس از طی درۀ كم عرض و طویل بوانات به سوی جنوب خاوری رفته، سرانجام وارد كویر مروست می‌شود (افشین، 1 / 64-65؛ جعفری، رودها...، 133). این شهرستان دارای چشمه‌ها و كاریزهای متعددی است كه به مصرف آبیاری زمینهای كشاورزی می‌رسد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...،21). آب و هوای بوانات معتدل متمایل به سرد است (همانجا). اساس اقتصاد این شهرستان بر پایۀ كشاورزی، یعنی تولید غلات و میوه‌ها، دامداری و صنایع دستی به ویژه فرش استوار است (همان، 22).
جمعیت این شهرستان به سبب كوچ سالیانۀ طایفۀ حكجه‌ای از ایل باصری، طوایف شیری از ایل عرب و طوایف لبو محمدی و كشكولی از ایل بزرگ قشقایی در فصول مختلف سال متغیر است (همانجا). براساس سرشماری آبان 1375، این شهرستان بالغ بر 600‘46 تن جمعیت داشته است ( سرشماری ...،شانزده). زبان اهالی این شهرستان فارسی است، اما در برخی از روستاهای آن در كنار اهالی فارسی زبان، اقلیتی ساكن هستند كه به زبان عربی مغشوش آمیخته با زبان فارسی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 22، 68). آنان بازماندگان عربهای جزیرة العرب هستند كه از صدر اسلام به این ناحیه مهاجرت كرده‌اند (خورموجی، 110).
شهر بوانات: این شهر كه مركز شهرستان بوانات است ( نشریه، همانجا)، در °53 و ´39 طول شرقی و °30 و ´27 عرض شمالی و در ارتفاع 180‘2 متری از سطح دریا واقع است(پاپلی، 323). بوانات تا خرداد 1380 سوریان نامیده می‌شد. در این تاریخ به درخواست مكرر اهالی جیان (در گویش محلی گیون) و سوریان و بنا به مصوبۀ هیئت دولت، این دو یكی شد و نام بوانات گرفت ( نامۀ فرمانداری ...، شم‌ 3 / 5093). آب و هوای این شهر سرد، خشك و كوهستانی است (جعفری، دائرةالمعارف ...، 733).

پیشینۀ تاریخی

نام بوانات در متون جغرافیایی دورۀ اسلامی‌به صورت بَوّان ضبط شده كه نام دو ناحیه در فارس بوده است (اصطخری، 101، 136؛ ابن‌حوقل، 288؛ ابن‌بلخی، 125): یكی شِعب (دره) بوان در ولایت شاپور بین ارجان و نوبندگان كه آن را یكی از گردشگاههای جهان شمرده‌اند (ابن‌خردادبه، 43؛ اصطخری، 110؛ ابوالفدا، 41؛ ابن فقیه، 200)؛ و دیگری كه با ناحیۀ بوانات امروزی منطبق است، در سدۀ 4ق جزو كورۀ استخر به شمار می‌رفته، و مركز آن شهر مریزجان بوده است (اصطخری، 101، 136؛ ابن حوقل، همانجا). مقدسی (ص 424) برای تمییز این دو، یكی را شعب بوان، و دیگری را بوان كرمان خوانده است. بوان كرمان ناحیه‌ای (رستاقی) بزرگ و كوهستانی بوده، و رودخانه‌ای آن را به دو قسمت تقسیم می‌كرده است (همو، 437). جغرافی‌نگاران سده‌های بعد نیز از بوان یاد كرده‌اند (ابن‌بلخی، همانجا؛ یاقوت، 1 / 753؛ حمدالله، نزهة...، 122).
بوانات در سدۀ 8 ق / 14م، مورد نزاع و محل برخی جنگهای میان آل مظفر و چوپانیان بوده است (حافظ ابرو، 2 / 207- 208؛ حمدالله، ذیل ...، 28). این شهر در سده‌های بعد هم میان حكام و خاندانهای مختلف دست به دست می‌گشت (روملو، 76؛ قاضی احمد، 2 / 665، 848). در اوایل سدۀ 13ق طی نزاعهای میان لطفعلی خان زند و آقامحمدخان قاجار، بوانات به عنوان یكی از مراكز راههای ارتباطی یزد و كرمان، همواره محل آمد و شد سپاهیان دوطرف بود (نک‌ : شیرازی، 104؛ ساروی، 221؛ سپهر، 1 / 64؛ خورموجی، 489-490، 491)؛ چنانکـه در 1201ق / 1787م لطفعلی خان زند در لشكركشی به یزد دستور داد كه آزوقۀ سپاه را از بوانات و ابر كوه تهیه كنند (نامی ‌اصفهانی، 299، 301).
بوانات در دورۀ قاجاریه هم یكی از بلوكهای فارس به شمار می‌رفته، و محل ییلاق ایل عرب بوده است. این بلوك 23 قریه داشته كه چاهك و جیان از قرای معروف آن، و سوریان قصبه یا مركز آن بوده است (فسایی، 1266، 1267؛ اعتمادالسلطنه، 2057، 2316؛ خورموجی، 85، 110).
به گفتۀ نویسندگان این دوره، در بوانات میوه‌های سردسیری و گرمسیری هر دو به عمل می‌آمده، و حرفه و صنعت اهالی آن، جعبه و قاشق‌سازی بوده است كه آن را از چوب درخت گلابی می‌ساختند و به قاشق بواناتی شهرت داشته است (فسایی، 1266، 1603-1604؛ اعتمادالسلطنه، 2057).
از مشاهیر بوانات می‌توان به میرزا محمدباقر بواناتی، ادیب و شاعر ایرانی و آموزگار زبان فارسی در لندن و همچنین آموزگار زبان فارسی ادوارد براون، اشاره كرد (طباطبایی، 142-145؛ افشار، 1).
از جمله آثار تاریخی شهرستان بوانات مسجد جامع سوریان را كه قدمت آن به دورۀ ایلخانی می‌رسد، می‌توان نام برد. بنای این مسجد اهمیت معماری و هنری چندانی ندارد و تنها منبر منبت‌كاری بزرگ آن كه در 771ق / 1369م ساخته شده، از اعتبار و اهمیت هنری برخوردار است و اكنون در موزۀ ملی ایران نگهداری می‌شود (مشكوتی، 123؛ دائرةالمعارف ...، 3 / 169). از دیگر ابنیۀ مهم بوانات، مقبرۀ امام زاده حمزه واقع در جنوب سوریان (شهر بوانات) را باید نام برد كه تاریخ 953 و 1007ق بر آن ثبت شده، و دارای گنبد مدور و گچ‌بریها و نقوش، و نیز محوطۀ وسیع و زیبایی است (مشكوتی، 124؛ مهراز، 484).

مآخذ

ابن بلخی، فارس نامه، به كوشش لسترنج و نیكلسن، كمبریج، 1339ق / 1921م؛
ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1938م؛
ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1306ق / 1889م؛
ابن فقیه، احمد، مختصر كتاب البلدان، به كوشش دخویه، لیدن، 1967م؛
ابوالفدا، تقویم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛
اصطخری، ابراهیم، مسالك الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1870م؛
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و‌هاشم محدث، تهران، 1368ش؛
افشار، ایرج، سواد و بیاض، تهران، 1344ش؛
افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛
جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛
همو، رودها و رودنامه‌های ایران، تهران، 1367ش؛
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به كوشش صادق سجادی، تهران، 1378ش؛
حمدالله مستوفی، ذیل تاریخ گزیده، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1372ش؛
همو، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛
خورموجی، محمدجعفر، نزهت الاخبار (تاریخ و جغرافیای فارس)، به كوشش آل داود، تهران، 1380ش؛
دائرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دورۀ اسلامی ‌(مساجد تاریخی)، به كوشش محمدمهدی عقابی، تهران، 1378ش؛
روملو، حسن، احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1367ش؛
ساروی، محمد فتح الله، تاریخ محمدی، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1371ش؛
سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)،به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1377ش؛
سرشماری عمومی‌ نفوس و مسكن (1375)، نتایج تفصیلی، استان فارس، شهرستان بوانات، مركز آمار ایران، تهران، 1367ش؛
شیرازی، علیرضا، تاریخ زندیه، به كوشش ارنست بئیر، تهران، 1365ش؛
طباطبایی، مصطفی، «میرزاباقر بواناتی»، مهر، تهران، 1315ش، س 4، شم‌ 2؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (اقلید)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1361ش، ج 93؛
فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛
فسایی، حسن، فارس نامۀ ناصری، به كوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1363ش؛
مشكوتی، نصرت الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
مهراز، رحمت الله، بزرگان شیراز، تهران، 1348ش؛
نامۀ فرمانداری شهرستان بوانات، شم‌ 3 / 3903 (3 / 7 / 1381ش)، شم‌ 3 / 5093 (27 / 8 / 1381ش)؛
نامی ‌اصفهانی، محمدصادق، تاریخ گیتی‌گشا، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛
نشریۀ اسامی‌ عناصر و واحدهای تقسیماتی (به همراه مراكز)، وزارت كشور، تهران، 1380ش؛
نقشۀ تقسیمات كشوری، گیتاشناسی، تهران، 1377ش؛
یاقوت، بلدان.

شیوا جعفری