بندر امام خمینی

بَنْدَرِ اِمامْ خُمِینی، شهری در ساحل خلیج فارس در استان خوزستان.
این بندر مركز بخشی به همین نام و یكی از شهر‌های چهارگانۀ شهرستان بندرماهشهر به شمار می‌رود ( نشریه ...، 24) و در °49 و ´6 طول شرقی و °30 و ´26 عرض شمالی قرار دارد (مفخم، 1 / 71)؛ در1375ش جمعیت آن 627‘55 نفربوده است (سرشماری، نتایج، چهل و دو).
بندر امام خمینی از شمال به حومۀ ماهشهر، از خاور به هندیجان، از باختر به شادگان و از جنوب به خلیج فارس محدود می‌گردد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 29). این بخش بدون دهستان بوده، و تنها اهمیت بندری آن موجب گردیده است كه از نظر اداری به صورت بخش شناخته شود ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6 / 51). در 1375ش، این بخش از 16 آبادی دارای سكنه تشكیل شده بود كه جمعیت نقاط روستایی آن 841 نفر بوده است (سرشماری، شناسنامه، دوازده، چهارده).

نام‌گذاری

این بندر در گذشته خورموسی نام داشت. در دورۀ رضاشاه (سل‌ 1304-1320ش / 1925-1941م) بندر شاهپور نامیده شد (میریان، 285؛ اقتداری، 746) و در 1358ش پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نام شهر و بخش بندر شاهپور، به بندر [امام] خمینی تغییر یافت (نک‌ : مجموعه قوانین ...، 660).

ویژگیهای طبیعی

بندر امام خمینی بر زمینهای هموار كرانۀ شمالی خورموسی (شاخابه‌ای از خلیج فارس كه به درون خشكی خوزستان راه یافته)، و در حدود 65 كیلومتری د‌هانۀ خور قرار گرفته است (سمینار...،14). ژرفای خورموسی میان 20 تا 40 متر است و به همین سبب، كشتیهای اقیانوس‌پیما به آسانی می‌توانند بدان راه یابند (سلطانی، 115). همۀ منطقۀ جنوب جادۀ 100 كیلومتری بندر امام تا آبادان و بخشی از ناحیه شمال آن نمك‌زار است و ناحیه بندری آن، بر اثر خاك‌ریزی به وجود آمده است و به همین سبب، هنگام مد كه آب دریا بالا می‌آید، بندر به صورت جزیره‌ای در میان آب قرار می‌گیرد.
آب و هوای بندر امام خمینی گرم است. میانگین میزان دما در ماههای تیر و مرداد به °35 و متوسط حداكثر آن در حدود °43 سانتی‌گراد است. كمی رطوبت در ماههای تابستان، تحمل گرمای شدید را ممكن می‌سازد. ریزش باران به ندرت دیده می‌شود، ولی شدت آن قابل توجه است. معمولی‌ترین بادی كه در منطقه می‌وزد، باد شمال است. در ماههای مرداد و شهریور گرد و خاكی كه از بیابانهای ایران و عربستان برمی‌خیزد، میدان دید را تا شعاع یك كیلومتر كاهش می‌دهد (سمینار، 14-15).

پیشینه تاریخی

پیشینۀ این بندر به سالهای پایانی پادشاهی مظفرالدین شاه قاجار (1313-1324ق / 1895-1906م) می‌رسد. شهر در آن هنگام به نام خورموسی شناخته می‌شد و به صورت دهكده دورافتاده‌ای بود كه تنها شماری ماهیگیر كپرنشین را درخود جای داده بود. این بندر درنخستین جنگ جهانی (1914- 1918م)، توجه دولت بریتانیا را جلب كرد كه به پیاده كردن نیرو در آن ناحیه برای مقابله با تركان عثمانی انجامید؛ زیرا این دهكده نزدیك‌ترین نقطه در برابر نیرو‌های ترك در سرزمین عراق بود. پس از عقب‌نشینی تركها از اروندرود، سپاهیان انگلیس نیز آنجا را تخلیه كردند و ناوگان خود را به شط العرب بردند. پس از آنکـه رضاشاه نیروی دریایی جنوب ایران را بنیاد نهاد، این بندر بار دیگر اهمیت یافت و تأسیساتی مانند گمرك و ادارات دیگر در آن دایر شد (میریان، 284).
در 1305ش، قانون اجازۀ ساختمان راه‌آهن خورموسی به بندرگز به تصویب مجلس رسید (كیهان، 3 / 471) و لنگرگاه خورموسی از دیدگاه فنی به‌عنوان پایانه جنوبی راه‌آهن برگزیده شد و در آن، یك اسكله چوبی برای تخلیه ابزار ساختمان راه‌آهن و احیاناً جنگ افزار نظامی ساخته شد كه آماده برای پهلو گرفتن یك كشتی بزرگ بود. نخستین تأسیسات این بندر در 1310ش / 1931م هم زمان با تأسیس بندر بوشهر و گسترش بندر خرمشهر احداث گردید. در این سال نخستین پهلوگیر، و در 1318ش دومین پهلوگیر (در اسكلۀ شرقی) و در 1320ش اسكلۀ غربی با 3 پهلوگیر برای كشتیهای اقیانوس‌پیما ساخته شد (نک‌ : گزارش ...، 3 / 37، 43). در سپیده‌دم سوم شهریور 1320 [در جریان دومین جنگ جهانی]، نیرو‌های دریایی انگلیس به این بندر حمله كردند و در آنجا پیاده شدند (ذوقی، 44-45؛ افشار، 2 / 557- 558؛ لنچوفسكی، 169). متفقین پس از اشغال این بندر، اسكلۀ دیگری در آن ساختند. پس از 1332ش، بار دیگر به گسترش آن توجه شد و اسكله‌های موجود بازسازی، و اسكلۀ غربی نیز توسعه یافت (حامی، 1487). در 1350ش نوسازی تأسیسات بندری آغاز شد و تا 1353ش تمام پهلوگیر‌ها تا شمارۀ 34 كامل گردید. این بندر همچنان در حال گسترش است و از سوی سازمان بنادر و كشتیرانی ایران، طرحهای كوتاه و بلند مدتی در این زمینه تهیه گردیده است ( گزارش،3 / 37، 43، 45).

امتیازات

این بندر نسبت به بندر‌های دیگر ایران امتیازاتی دارد كه امروزه آن را به صورت یكی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بندر‌های ایران در آورده است: 1. حفاظت خوب در برابر امواج؛ 2. دارابودن حوضچۀ وسیع و عمیق برای لنگراندازی و مانور كشتیها؛ 3. وجود فضای مسطح كافی در داخل و اطراف بندر، به همراه یك منطقۀ آزاد بندری؛ 4.دسترسی مناسب به شهر‌های بزرگ از طریق راه‌آهن، شبكۀ بزرگ راه و فرودگاههای بین‌المللی آبادان و اهواز (همان، 3 / 44)؛ 5. نزدیكی به مهم‌ترین قطب صنعتی كشور (پتروشیمی ‌و فولاد اهواز) برای تأمین مواد اولیه مورد نیاز آنها (جغرافیا...، 20).

اقتصاد

بندر امام خمینی، مهم‌ترین بندر ایران در نزدیكی منتهی‌الیه شمالی خلیج فارس است و از دیدگاه تأسیسات و تجهیزات بندری و نیز تردد كالا، بزرگ‌ترین بندر ایران به شمار می‌رود و در حال حاضر بیش از 50٪ از كل كالا‌های حمل دریایی ایران از طریق آن است ( گزارش ...،همانجا). این بندر در 7 ماهۀ نخست 1379ش 164‘782‘21 تن تخلیه و بارگیری داشته، و در همین مدت 849‘589‘5 تن كالای غیرنفتی از آنجا صادر شده است (بندر...، 21).
فاصله بندرامام تا تهران، 920كمـ ، و نزدیك‌ترین بندر به پایتخت است كه به آبهای آزاد راه دارد. تأسیسات صنعت نفت ایران در منطقۀ این بندر قرار گرفته، و پالایشگاه آبادان در 115كیلومتری آن است. این بندر به علت ویژگیهایی كه دارد، مجتمعهای بزرگ پتروشیمی، شركت پتروشیمی ‌رازی و مجتمع پتروشیمی ‌فارابی در آنجا ساخته شده است («بندر امام ...»). افزون بر این مجتمعها، از 1377ش یك منطقۀ ویژۀ اقتصادی پتروشیمی ‌كه نخستین منطقه آزاد اقتصادی پتروشیمی ‌ایران به شمار می‌رود، درشمال این بندر و در محدوده‌ای به وسعت 700‘1 هكتار به وجود آمده است كه هدف از آن دست‌یابی سریع و آسان به دانش روز این صنعت و بهره‌برداری بهینه از منابع نفت و گاز و مبادلۀ آزاد فرآورده‌های پتروشیمی بوده است. در اجرای این طرحها، مطابق با مقررات، سرمایه‌گذاران خصوصی ایرانی و خارجی می‌توانند مشاركت داشته باشند (سازمان ...، 2).
بندر امام كشتیهایی را تا ظرفیت 90 هزار تن می‌تواند بپذیرد. طول مجموع بارانداز‌های آن به 9كمـ و وسعت انبار‌های آن به 171هزار مـ2 می‌رسد («بندر امام»). از آنجا كه وضع طبیعی زمینهای پیرامون بندر برای ایجاد ساختمان مساعد نیست، در 12 كیلومتری شمال آن كه «سربندر» نامیده می‌شود، خانه‌هایی برای كارمندان و كارگران و نیز ساختمانهای اداری بنا گردیده است (امیر ابراهیمی، 122؛ میریان، 285).

مآخذ

افشار سیستانی، ایرج، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن، تهران، 1373ش؛
اقتداری، احمد، خوزستان و كهگیلویه و ممسنی، تهران، 1359ش؛
امیر ابراهیمی، عبدالرضا، خلیج فارس، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی؛
بندر و دریا، تهران، 1379ش، س 15، شم‌ 75؛
جغرافیای استان خوزستان (ضمیمۀ جغرافیای ایران)، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1364ش؛
حامی، احمد، «راههای ایران»، ایرانشهر، 1343ش / 1964م، ج 2؛
ذوقی، ایرج، ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ جهانی دوم (بخش دوم)، تهران، 1368ش؛
سازمان منطقۀ ویژۀ اقتصادی پتروشیمی ‌(راهنمای سرمایه‌گذاری)، شركت ملی صنایع پتروشیمی ‌ایران، تهران؛
سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، شناسنامه آبادیهای كشور، شهرستان بندر ماهشهر، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
سرشماری عمومی ‌نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بندر ماهشهر، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
سلطانی بهبهانی، سلطانعلی، «بنادر ایران در خلیج فارس»، خلیج فارس، ادارۀ كل انتشارات رادیو، تهران، 1341ش، ج 1؛
سمینار بررسی عملكرد سال 69 و برنامه‌ریزی سال 70 بندر امام خمینی، سازمان بنادر و كشتیرانی، تهران، 1370ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (آبادان)، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، 1365ش، ج 90؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم، دایره جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330ش؛
كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛
گزارش نهایی طرح جامع بنادر جمهوری اسلامی‌ ایران، سازمان بنادر و كشتیرانی، تهران، 1374ش؛
مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت كشور از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی‌ تا پایان سال 1369، حوزۀ معاونت سیاسی و اجتماعی، تهران، 1370ش؛
مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ آبادیهای ایران، تهران، 1339ش؛
میریان، عباس، جغرافیای تاریخی خلیج و دریای پارس، خرمشهر، 1353ش؛
نشریه دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛
نیز

«Bandar Imam and its Special Petrochemical Economic Zone», www. npc-international. com / bi-spez1. htm;
Lenczowski, G., Russia and the West in Iran, 1918-1948, New York , 1949.
محسن احمدی