بند امیر

بَنْدِ اَمیر (عَضُدی)، سدّی كهن بر جای مانده از روزگار عضدالدولۀ دیلمی ‌بر رودخانه كر، واقع در 37 كیلومتری شمال خاوری شیراز.
نام این بند برگرفته از نام امیر عضدالدوله دیلمی‌ (حك‌ 338-372ق / 949-982م) است. این بند درحدود سال 365ق / 976م به منظور مهار كردن آب رودخانۀ كر برای آبیاری زمینهای اطراف آن، به فرمان عضدالدوله ساخته شد (مقدسی، 444؛ ابن بلخی، 151؛ فسایی، 2 / 1453). رودخانه كر به طول 280كمـ از كوههای ناحیۀ سرحد در نزدیكی آباده و كهگیلویه و بویراحمد سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دشتها و آبادیهای سر راه خود، در پایان به دریاچۀ بختگان می‌ریزد (جعفری، 386؛ اسلامی، 17). این رودخانه چنانکـه ابن بلخی نوشته است: «رودی عاصی است كه هیچ جای را آب ندهد، الا جایها كه بند كرده‌اند» (همانجا).
بند امیر از شاهكارهای معماری زمان خود به شمار می‌رفته است. مقدسی كه خود همعصر عضدالدولۀ دیلمی ‌بوده، از این بند به عنوان یكی از شگفتیهای دیدنی فارس یاد كرده (همانجا)، و ابن بلخی آن را در جهان بی‌مانند خوانده است (همانجا). حمدالله مستوفی این بند را عظیم‌تر از بند شاپور (قیصر) ــ كه به فرمان شاپور اول ساسانی بر رودخانه كارون در نزدیكی شوشتر بسته شده، و از شگفتیهای خوزستان به شمار می‌رفته است ــ می‌داند (ص 109). شوشتری به نقل از علامه دوانی، بند امیر را اعجوبه جهان و نادره دوران خوانده، و آن را به كوهی در میان دریا و جزیره‌ای در میان بحر تشبیه كرده است (2 / 328-329).
فنون به كار گرفته شده در ساختمان بند امیر و همچنین محلی كه برای ساخت آن انتخاب شده، منطبق با معیارهای سدسازی امروزی است. فاصله دو دیوار بند، كمترین فاصله ممكن را داراست و آب تا فاصله نسبتاً طولانی در پشت آن جمع می‌شود (اسلامی، همانجا). همچنین وجود تالابی در پای بدنۀ سد، باعث می‌شود كه آب پس از عبور از روی بدنۀ سد وارد این تالاب شده، از شدت سرعت آن كاسته شود تا مانع از فرسایش بدنۀ سد بر اثر ضربه‌های حاصل از ریزش آب گردد. همین امر موجب شده است كه بند امیر پس از گذشت نزدیك به 11 قرن هنوز قابل بهره‌برداری باشد (كورس، توضیحات شكل 197). این بند از سنگ و ساروج ساخته شده، و در زیرسازی آن از سنگ و ملاط سرب استفاده شده است (مقدسی، ابن بلخی، همانجاها).
از این بند 3گونه بهره‌برداری می‌شده است: نخست برای بالا آوردن سطح آب و آبیاری زمینهای كشاورزی اطراف رودخانه كر (ابن بلخی، همانجا)؛ دوم به منظور به گردش درآوردن آسیاهای آبی كه در دو سوی رودخانۀ كر تعبیه شده بود (مقدسی، همانجا)؛ و سوم متصل ساختن دو سوی رودخانۀ كر با ساخت پلی بر روی تاج آن (سامی، 189).
تا پیش از بستن بند امیر بر روی رودخانۀ كر، ناحیۀ كُربال كه زمینهای كشاورزی آن از مخزن آب پشت این بند آبیاری می‌شود، صحرایی خشك بود (ابن بلخی، همانجا)، اما پس از بستن این بند، به دشتی حاصل‌خیز بدل شد كه میزان محصولات كشاورزی آن در دوره عضدالدوله دیلمی به 700 هزار خروار غله در سال می‌رسید (وصاف، 263). امروزه نیز به وسیله نهرهایی كه از مخزن آب پشت بند امیر منشعب می‌گردد، زمینهای كشاورزی بیش از 24 روستا در اطراف رودخانه كر آبیاری می‌شود (اسلامی، همانجا).
طول اصلی بند امیر حدود 103 متر، پهنای تاج آن 20 متر، و پهنای آن روی پی تقریباً حدود 5 / 7 متر است. ارتفاع تاج سد از كف دریاچه درحدود 15 متر است (كورس، 267). روی تاج بند امیر پلی با 13 دهانه ساخته شده كه ارتفاع آن از سطح بند 8 / 3 متر است (سامی، 190).
در جانب راست رودخانه كر مجرای عمیقی كنده شده كه از سنگ و ساروج ساخته شده است و اصطلاحاً به آن گاو شیر می‌گویند و دهانه‌های آن مجهز به تخته بند است. ظاهراً این مجرا كه پیش از ساختمان بند امیر كنده شده بود، 3 كاربرد داشته است: نخست آنکـه از آن به مثابۀ تونلهای انحرافی كه امروزه برای ساخت سدها حفر می‌كنند، استفاده می‌شده است. چون هنگامی‌كه دهانه‌های این مجرا باز باشد، تمام آب رودخانه كر در آن جریان می‌یابد و هدف از حفر آن نیز خارج كردن آب رودخانه از بستر اصلی بوده است تا به این طریق جریان آب مانع از كارهای ساختمانی بند و پل نگردد؛ دوم آنکـه به هنگام لزوم، آب به آبادیها و زمینهای كشاورزی كربال سفلی سرازیر گردد؛ سوم آنکـه از این مجرا برای تنظیم كردن سطح آب دریاچۀ بند امیر بهره گیرند. بنا به اظهار ساكنان بند امیر، در مواقع طغیان كر، تمام كانال گاوشیر را آب چنان فرا می‌گیرد كه بخشهای مسكونی ساحلی رابطۀ خود را با اطراف از دست می‌دهند و به صورت جزیره درمی‌آیند (كورس، سامی، همانجاها؛ فرصت، 255). بر روی دهانۀ گاو شیر در امتداد سد یك دهانه با طاق پوشیده شده است تا ارتباط جاده با ساحل دست راست برقرار باشد (كورس، همانجا). این پل به دوره‌های پسین تعلق دارد، زیرا بنابر منابع تاریخی در 955ق / 1548م نهر گاو شیر پلی متحرك داشته است (نک‌ : فسایی، 1 / 401).
توصیفاتی كه از بند امیر در منابع تاریخی دوره قاجاریه شده است، نشان از آبادانی و اهتمام در تعمیر و نگهداری آن در این دوره دارد (نک‌ : فسایی، 2 / 1453؛ فرصت، 51، 253-254). به واسطۀ وجود این بند و فراوانی آب، سطح وسیعی از زمینهای كشاورزی ناحیه كربال زیر كشت برنج، غله و پنبه بوده است و آسیاهای آبی بسیاری در كنار آن در گردش بوده‌اند (فسایی، همانجا؛ فرصت، 251).
امروزه روستایی به نام بند امیردر دو طرف رودخانۀ كر وجود دارد كه به وسیله پل بند امیر دو بخش آن به هم مرتبط می‌گردد ( فرهنگ ...،23). این روستا مركز دهستان بند امیر از توابع بخش زرقان شهرستان شیراز است و بنابر سرشماری 1375ش، جمعیت آن بالغ بر 340‘1 تن بوده است (سرشماری ...، 14؛ نشریه ...، 33).

مآخذ

ابن بلخی، فارس نامه، به كوشش لسترنج و نیكلسن، كیمبریج، 1339ق / 1921م؛ اسلامی، الله‌قلی، «بندهای امیر و بهمن كوار»، مجلۀ ساختمان، 1368ش، س 3، شم‌ 12؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ سامی، علی، آثار باستانی جلگه مرودشت، تهران، 1331ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای كشور، شهرستان شیراز، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1376ق؛ فرصت، محمد نصیر، آثار عجم، به كوشش علی دهباشی، تهران، 1362ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، اداره جغرافیایی ارتش، تهران، 1362ش، ج 103؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به كوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ كورس، غلامرضا، «بندها یا سدهای قدیم ایران»، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران، 1355ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ نشریۀ دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شم‌ 2؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، 1346ش.

علی‌كرم همدانی