بناب

بُناب، شهرستان و شهری در استان آذربایجان شرقی.

شهرستان بناب

این شهرستان دارای یك شهر (بناب) و یك بخش (مركزی) و 3 دهستان (بناجوی شرقی، بناجوی غربی و بناجوی شمالی) است ( نشریه ...، 3). شهرستان بناب از شمال و شمال خاوری به شهرستان مراغه، از خاور به شهرستان هشترود، از جنوب و جنوب غربی به شهرستان میاندوآب و از غرب به دریاچه اورمیه محدود است (جعفری، 193). نام‌گذاری آن به سبب مجاورت این ناحیه با دریاچه اورمیه و نزدیك به سطح بودن آبهای زیرزمینی آن است (توكلی، 180-181؛ مروارید، 69).
بنابر سرشماری 1375ش جمعیت شهرستان بناب 985‘112 نفر بوده است كه از این عده 97 / 55٪ در نقاط شهری و 03 / 44٪ در نقاط روستایی سكنا داشته‌اند ( سرشماری ...، شانزده). شهرستان بناب در جلگه آبرفتی دامنه‌های سهند و صوفی چای قرار گرفته، و ارتفاع آن از سطح دریا 300‘1 متر است. این شهرستان دارای آب و هوای معتدل با تابستان مطبوع و زمستان ملایم است (جغرافیا...، 1 / 199). سراسر شرق این شهرستان را ارتفاعات سهند فرا گرفته است و در جنوب آن كوههای قره‌قشون و تپه ماهورهای دنبالۀ كوههای مراغه قرار دارد. رودخانه مهم و قابل توجه بناب صوفی چای و شعبه آن مهرآباد است كه از كوههای سهند به سوی دریاچۀ اورمیه جریان دارد و تمام باغها و مزارع از آب این رودخانه مشروب می‌شوند (خاماچی، 241).
با وجود شوره‌زار بودن بخشی از اراضی، اساس اقتصاد این شهرستان بر كشاورزی است (مروارید، 73). كشاورزی در این منطقه توسط آب رودخانه و شماری چاه عمیق صورت می‌پذیرد و محصولات عمدۀ آن عبارتند از غلات، حبوبات، صیفی‌جات و انواع میوه، به‌ویژه انگور و بادام. محصول خشكبار بناب جنبه صادراتی دارد. پرواربندی و دامداری نیز در این منطقه رایج است. كارخانه‌هایی همچون ریسندگی، بافندگی، پتوبافی، قالی‌بافی، برگه خشك‌كنی و موزائیك‌سازی در این شهرستان دایر است (جغرافیا، 1 / 199-200).

شهر بناب

این شهر كه مركز شهرستان بناب است، در °46 و ´3 طول شرقی و °37 و ´20 عرض شمالی (پاپلی، 104) و در 16 كیلومتری جنوب باختری مراغه و 8 كیلومتری خاور دریاچۀ اورمیه در جلگه صاف و همواری قرار دارد كه در طرف مغرب از تپه كوچكی به نام نوولی شروع می‌شود و به ساحل شرقی دریاچه اورمیه ختم می‌گردد و بر اثر واقع شدن در مسیر جادۀ ترانزیتی تبریز ـ میاندوآب دارای اهمیت است (مروارید، 69، 71). در آبان ماه 1375این شهر دارای 698‘62 نفر جمعیت بوده است (سرشماری، چهل).

پیشینه

در كاوشهای باستان‌شناسی كه در این منطقه صورت گرفته، آثاری مربوط به سده‌های 8 و 9ق به دست آمده است (زنده دل، 1 / 40). بناهای بر جای مانده، نشان از آبادانی این شهر در دوره صفویه دارد. نام بناب نخستین بار در منابع دوره صفویه ذیل وقایع سال 927ق در دوران سلطنت شاه اسماعیل اول آمده است (نک‌ : قاضی احمد، 1 / 149؛ نویدی، 58). در همین دوره بناب متشكل از دو محله گُزاوشت و مهرآباد بوده است. در محله مهرآباد ارامنه، و در گزاوشت مسلمانان سكنا داشته‌اند (نک‌ : سیفی، 60؛ مروارید، 72؛ مخلصی، 80).
در جنگ دوم ایران و روس، بناب به اشغال نیروهای روسیه درآمد و به یكی از پایگاههای نظامی روسها در آذربایجان تبدیل شد (افشار، 85). در 1297ق / 1880م شیخ عبیدالله نامی از كردهای تبعه عثمانی در ساوجبلاغ (مهاباد) با حمزه آقای منگور، از سران عشایر كرد كه حكومت منطقه را نیز بر عهده داشت، همدست شد و برضد شیعیان اعلام جنگ كرد. كسان او میاندوآب را به آتش و خون كشیدند و به سوی بناب رفتند. در این فتنه 3هزار نفر از اهالی منطقه كشته شدند و اموالشان غارت گردید. مردم بناب به تشویق یكی از روحانیون، به نام ملاعلی قاضی در برابر اشرار سخت مقاومت نمودند و در نتیجه رشادت آنان افراد شورشی شكست خوردند. ملاعلی قاضی پس از پایان جنگ از طرف دولت به سیف العلماء ملقب شد. در همین اثنا، قشون آذربایجان در حدود مراغه و بناب به مقابله با فتنه جویان رفت و 700 نفر از این یاغیان را به قتل رسانید و با استقرار 5 هزار نفر از قشون كه از جانب دولت مركزی به منطقه آمده بودند، سرانجام آتش این فتنه خاموش شد (نک‌ : اعتمادالسلطنه، 3 / 476- 478؛ طبیبی، 530-533؛ نادر میرزا 444-452؛ منصوری، 505-506؛ دهقان، 404).
در شوال 1326 كه نیروهای دولتی راه ورود غله به تبریز را بسته بودند، مشروطه‌خواهان ناچار برای تأمین غله و آزوقه شهر تبریز دو نفر را به همراهی دسته‌ای تفنگچی روانه مراغه و بناب كردند. مردم بناب استقبال شایانی از ایشان نمودند، اما یكی از آن دو دست تعدی به اموال مردم دراز، و به نام مشروطه اخاذی كرد. سیف العلماء بنابی كه از مخالفان مشروطه بود، خانهای اطراف بناب و مراغه را برضد مشروطه‌خواهان تحریك نمود. از این خبر مشروطه‌خواهان مراغه نگران شده، از مراغه آهنگ بناب كردند. نیروهای دولتی به فرماندهی ابوطالب خان چهار دولی بناب را محاصره كرد. مجاهدان كه به سبب شمار‌اندك توان و تاب مقاومت در برابر نیروهای دولتی را در خود نمی‌دیدند، پس از 3 روز شبانه راه تبریز را در پیش گرفتند (نک‌ : كسروی، 816-817؛ امیرخیزی، 247-249؛ سیفی، 59-60، 63).
در دوران جنگ جهانی اول در 1336ق / 1918م بر اثر حصبه و گرسنگی، بسیاری از مردم بناب هلاك شدند (مروارید، 72-73). با آنکـه بناب از شهرهای مهم آذربایجان به شمار می‌آید، از نظر اقتصادی، سیاسی و تاریخی پیوسته تحت تأثیر مراغه بوده است (زنده‌دل، 1 / 40).
آثار تاریخی: 1. مسجد جامع مهرآباد، كه در كنار میدانی به همین نام قرار گرفته، و بر كتیبه‌ای كه در دیوار شمالی آن نصب شده، بانی آن بی‌بی جان خانم دختر منصور بیك بوده است و تاریخ 951ق را دارد. 2.مسجد گزاوشت، كه در كنار میدان گزاوشت واقع شده است و گمان می‌رود متعلق به دوره صفویه باشد. 3. مسجد اسماعیل بیك، كه به فاصله‌ای كم از مسجد جامع قرار گرفته، یكی از بناهای زیبا و مستحكم دوران صفویه است. این مسجد ایوانی پر شكوه دارد كه 4 ستون چوبی آن دارای سرستونهای زیباست و تا حدودی ایوان عالی قاپو و چهل ستون اصفهان را به خاطر می‌آورد (نک‌ : مخلصی، 81-87).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمد حسن، تاریخ منتظم ناصری، به كوشش محمد اسماعیل رضوانی، تهران، 1363ش؛
افشار، مصطفی، سفرنامه خسرو میرزا به پطرز بورغ، به كوشش محمد گلبن، تهران، 1349ش؛
امیر خیزی، اسماعیل، قیام آذربایجان و ستارخان، تهران، 1379ش؛
پاپلی یزدی، محمد حسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی، مشهد، 1367ش؛
توكلی مقدم، غلامحسین، وجه‌تسمیه شهرهای ایران، تهران، 1375ش؛
جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛
جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛
خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370ش؛
دهقان، علی، سرزمین زردشت، تهران، 1348ش؛
زنده‌دل، حسن و دیگران، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی استان آذربایجان شرقی، تهران، 1376ش؛
سرشماری عمومی ‌نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان بناب، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
سیفی بنابی، عبدالله، «صفحه‌ای از كتاب قطور تاریخ مشروطه»، خاطرات وحید، تهران، 1353ش، شم‌ 31؛
طبیبی، حشمت‌الله، حاشیه و تعلیقات بر تحفه ناصری میرزا شكرالله سنندجی، تهران، 1366ش؛
قاضی احمد قمی، خلاصه التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359ش؛
كسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، 1349ش؛
مخلصی، محمدعلی، فهرست بناهای تاریخی آذربایجان شرقی، تهران، 1371ش؛
مروارید، یونس، مراغه، تهران، 1372ش؛
منصوری، فیروز، مطالعاتی درباره تاریخ و زبان و فرهنگ آذربایجان، تهران، 1379ش؛
نادر میرزا، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز، تبریز، 1373ش؛
نشریه دفتر تقسیمات كشوری، معاونت سیاسی اجتماعی وزارت كشور، تهران، 1379ش، شمـ 2؛
نویدی شیرازی، زین‌العابدین، تكملة الاخبار، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1369ش.

علی ارژنگ