بمباره

بَمْباره، از اقوام سیاه پوست مسلمان ساكن در شرق كشور مالی و كرانه رودخانه نیجر علیا. بمباره‌ها از نژاد «مانده» هستند و نام بمباره را كه دلالت ضمنی بر كفر آنان دارد، مسلمانان سرزمینهای كرانه رود نیجر، به سبب مقاومت درازمدت این قوم در برابر اسلام بر آنها نهادند (نک‌ : بدوی، 179؛ فیج، 189).
گفته می‌شود بمباره‌ها در سدۀ 6ق / 12م از سرزمین اُدینه در ساحل عاج به محل كنونی كوچ كردند (كرنون، II / 240). آنان ابتدا با اطاعت از امپراتوری مالی، در باختر شهر تمبوكتو (ه‌ م) می‌زیستند (دیویدسن، 422؛ حسن، 89)، اما اوایل سدۀ 11ق / 17م زیستگاههایی در كناره رودخانه نیجر ساختند و با از میان رفتن امپراتوری مالی و پایان گرفتن سلطۀ مراكش در منطقه از نیمه همان سده در كسب استقلال كوشیدند و یكی از رؤسای آنها به نام كالادین كولوبالی، حكومتی امپراتوری به شیوۀ قدیم برپا كرد و سلطۀ خود را در سمت جنوب بر كشور كهن ماندینگ گستراند (همانجاها؛ كرنون، I / 223).
فرمانروای دیگر بمباره به نام بیتون كولوبالی (1124-1168ق / 1712-1755م) اقتدار قوم خود را به اوج رساند. او سپاهی جانباز فراهم ساخت و سرزمین خود را به 60 ایالت تقسیم كرد و كشاورزی را رونق بخشید (همانجا)؛ اما انحصارطلبی وی سبب شد بخشی از بمباره‌ها در 1753م او را ترك گویند و دولت بمبارۀ كاآرتا را تشكیل دهند (دیویدسن، 423). به این ترتیب، دو كشور بمباره به نامهای سِگو و كاآرتا شكل گرفت كه وسعت آن در حدود یك سوم جنوب شرقی جمهوری مالی كنونی بود و در دو كرانه رودخانه نیجر از شمال شرق بَماكو (ه‌ م) پایتخت كنونی مالی تا سرزمین موپتی گسترده بود (كرنون، II / 240؛ER, II / 56).
پس از مرگ بیتون كولوبالی چند سال آشفتگی بر سرزمین بمباره حاكم شد، تا در 1180ق / 1766م كه فرمانروایی مقتدر به نام نگولودیارا، به آشفتگی پایان داد و تا 1795م بر سرزمین بمباره حكم راند (همان، نیز دیویدسن، همانجاها؛ كوك، 222). در این زمان دولت بمباره بر سنگال علیا و نیجریه تسلط داشت (كرنون، I / 223). سگو پایتخت بمباره در این دوران با خانه‌های بسیار زیبا و كرجیهای بسیار روی رودخانه و كشتزارهای سرسبز چشم‌اندازی از تمدن و شكوه این قوم را نمایان می‌ساخت (دیویدسن، همانجا).
در اوایل سدۀ 13ق / 19م مسلمانان سرزمینهای اسلامی ‌همسایه برضد بمباره‌های غیرمسلمان اعلان جهاد كردند و احمدو لوبو پرچم اسلام را در شهرهای بمباره برافراشت و شهرهای سگو، كاآرتا و مَسینا تا هنگام مرگ احمدو لوبو در 1260ق / 1844م در دست مسلمانان بود (بدوی، 181-182؛ حسن، همانجا). در 1264ق / 1848م حاج عمر بار دیگر برضد بمباره اعلام جهاد كرد و در 1854م بر كاآرتا و در 1861م بر سگو دست یافت (همو، 91). وی فرمانروایان بمباره‌ای را بركنار كرد و حكومت آنجا را به پسر خود سپرد (دیویدسن، 433). بدین گونه، آخرین پادشاهان بمباره از میان رفتند و حكومت بمباره پس از كشته شدن حاج عمر به پسرش احمدو رسید (نک‌ : اُلیور، 33؛ كرنون، II / 253). اما بمباره‌ها با حكومت احمدو به مخالفت برخاستند و به ویژه پس از 1298ق / 1881م كه نیروهای فرانسوی در نزدیكی آنها استقرار یافتند، با احمدو به مبارزه پرداختند (كرنون، همانجا).
فرانسویان در 1308ق / 1891م، احمدو را از سگو راندند (همو، I / 310). از این پس بمباره‌ها كه قرنها در مقابل اسلام ایستاده بودند، به صورتی كامل به اسلام روی آوردند، به گونه‌ای كه مبلغان مسیحی كه در حدود سال 1890م به نواحی سگو سفر كرده بودند، گواهی دادند كه به رغم ظواهر اعتقاد به «جاندار پنداری» بیشتر مردم مسلمان بودند (نک‌ : كوك، 227؛ تریمینگام، 477).
زبان بمباره‌ای مهم‌ترین شاخۀ گروه قومی زبانی ماندینگ است. این زبان موسوم به بامانا زبان مشترك بخش بزرگی از غرب افریقای غربی است و به تدریج بر سایر شاخه‌های گروه مزبور برتری یافت (نک‌ : بریتانیكا، I / 853؛II / 55-56 ER,؛ «افریقا»، IV / 57؛ كوك، 216-217)، چنان‌کـه پس از استقلال كشور مالی، زبان بمباره‌ای پس از فرانسوی، زبان رسمی جمهوری مالی شد و 60٪ از مردم این كشور بدان سخن می‌گویند (نک‌ : مراد، 728).
جمعیت بمباره در اواخر سدۀ 20م، 5 / 2 میلیون تن بود (همانجا). گروههایی از این قوم در گینه، سودان، موریتانی و غیرآن زندگی می‌كنند (نک‌ : كوك، 189؛ پیك،256؛ «افریقا»، IV / 275). هنگامی‌كه اسلام در سرزمین بمباره‌ها رواج یافت، آنها پیرو آیین جاندار پنداری بودند و به «نگالا»، خداوند یكتا باور داشتند ER, II / 56)؛ «افریقا»، IV / 313). به اعتقاد آنها كلام یا «كومو» نیروی بنیادین در آفرینش مخلوقات است ( تاریخ ...، 1 / 249). 20٪ جمعیت بمباره آیین جاندار پنداری را حفظ كرده‌اند (كوك، 225). گفته می‌شود كه اسلام با آیین كهن این قوم درهم آمیخته است (نک‌ : همو، 228).
بمباره‌ها كشاورزانی پرتوان هستند. گله‌داری هم در میان این قوم رواج دارد (مراد، همانجا؛ تاریخ، 1 / 17). مردم این قوم در ریخته‌گری فلزات شهرت داشتند (پرسن، 256) و مجسمه‌های بز كوهی كنده‌كاری شده توسط هنرمندان بمباره ساخته می‌شد. سبك مارپیچ در مجسمه‌سازی بمباره نماد رشد مداوم جهان هستی است (نک‌ : دیویدسن، 148؛ ماكه، 213).

مآخذ

بدوی، عبده، مع حركة الاسلام فی افریقیة، قاهره، 1970م؛
تاریخ عمومی ‌افریقا، به كوشش ج. ك. زربو، ترجمۀ حسن انوشه و یحیی مدرسی، تهران، 1372ش؛
حسن، حسن ابراهیم، انتشار الاسلام والعروبة فیما یلی الصحراء الكبری، قاهره، 1957م؛
دیویدسن، ب .، افریقا تاریخ یك قاره، ترجمۀ هرمز ریاحی و فرشتۀ مولوی، تهران، 1358ش؛
كوك، ژ. م .، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1373ش؛
ماكه، ژاك، تمدن سیاهان، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1369ش؛
مراد، محمد عدنان، المجتمعات الافریقیه، دمشق، 1995م؛
نیز:

Afrika, ed. H. Schiffers, Munchen etc., 1962;
Britannica, 1986;
Cornevin, R. and M. Cornevin, Histoire de l'Afrique, Paris, 1964-1976;
Davidson, B., African Kingdoms, New York, 1969;
ER;
Fage, J. D., A History of Africa, London, 1995;
Oliver, R. and A, Atmore, Africa Since 1800, Cambridge, 1974;
Person, Y., «Samori construction et chute d'un empire», Les Africains, Paris, 1977, vol.I;
Pick, H., «Mauritania», Africa, ed. C.Legum, London, 1965;
Triming-ham, J. S., «Islam in Africa», Africa, ed. C. Legum, London, 1965.

پرویز امین