بلقاء

بَلْقاء، نام‌ کوه‌ و استانی‌ در کشور اردن‌. کلمۀ بلقاء (صیغۀ مؤنث‌ صفت‌ ابلق‌) به‌معنای‌ سیاه‌ و سفید است‌ (ابوعبید، معجم‌...، 1 / 275) و برخی‌ این‌ نام‌ را منسوب‌ به‌ بالق‌ بن‌ صفر از اخلاف‌ عمان‌ بن‌ لوط دانسته‌اند (سمعانی‌، 1 / 393).
استان‌ بلقاء با مساحتی حدود 076‘1 کمـ2 و جمعیتی‌ حدود 100‘346 تن‌ (1382ش‌ / 2004م‌) («فرهنگ‌...»)، میان‌ دو استان‌ عَمّان‌ و اِربد در کرانۀ خاوری‌ رود اردن‌ واقع‌ است‌. این‌ استان‌ از شمال‌ به‌ وادی‌ زرقاو از جنوب‌ به‌ وادی‌ موجب‌ محدود می‌گردد، و مرکز آن‌ شهر سَلْط در 29 کیلومتری‌ عمان‌ است‌. 43٪ از اراضی‌ بلقاء را فرورفتگیهایی‌ نسبتاً عمیق‌ تشکیل‌ می‌دهد که‌ بر اثر تأثیرات‌ فرسایندۀ باران‌ به‌ وجود آمده‌اند؛ بقیۀ اراضی‌ بلقاء پوشیده‌ از تپه‌ها و صخره‌هایی‌ است‌ که‌ ارتفاع‌ برخی‌ از آنها به‌ 500‘1 متر از سطح‌ دریا می‌رسد. این‌ ارتفاعات‌ که‌ امروزه‌ سلسله‌ جبال‌ سلط نامیده‌ می‌شود، درواقع‌ امتداد جبال‌ بلقاء است‌. بلقاء سرزمینی‌ خشک‌ و لم‌یزرع‌ است‌ و کشاورزی‌ تنها در قعر فرورفتگیها و در سطح‌ جلگه‌های‌ آن‌ امکان‌پذیر است‌ (دباغ‌، 1(1) / 323، 325، 2(2) / 589-590؛EI2, I / 997.). روستاهای‌ آباد و بستانهای‌ سرسبز که‌ در منابع‌ کهن‌ از آنها یاد شده‌ (نک‌ : یاقوت‌، 1 / 728؛ قلقشندی‌، 4 / 106)، گویا در همین‌ جلگه‌ها بوده‌ است‌.
انتساب‌ بلقاء به‌ بالق‌ بن‌ صفر، یادآور عمونیهای‌ تورات‌ و قوم‌ لوط است‌ که‌ در سرزمینی‌ که‌ قرآن‌ کریم‌ (مائده‌ / 5 / 22-25) از مردم‌ آن‌ با عنوان‌ «قوم‌ جبارین‌» یاد کرده‌ است‌، می‌زیسته‌اند (نک‌ : هروی‌، 18؛ یاقوت‌، همانجا؛ EI2, I / 998). پیش‌ از ظهور اسلام‌ بلقاء بخشی‌ از قلمرو امپراتوری‌ روم‌ شرقی‌ به‌شمار می‌رفت‌ و بیشتر ساکنان‌ آنجا اعراب‌ بنی‌ تنوخ‌ و بنی‌ سلیح‌ بودند. تیرۀ اخیر به‌ آیین‌ مسیح‌ گرویدند و رومیان‌ فرمانروایی‌ اعراب‌ شام‌ را به‌ آنها واگذار کردند. سپس‌ غسانیان‌ جای‌ آنان‌ را گرفتند (نک‌ : یعقوبی‌، تاریخ‌، 1 / 204-207؛ ابن‌ حزم‌، 488؛ ابوعبید، المسالک‌...، 1 / 361؛ مجمل‌...، 173-174؛ پیگولوسکایا، 412-414).
در اوایل‌ دورۀ اسلامی‌ برخوردهایی‌ میان‌ مسلمانان‌ و مسیحیان‌ ساکن‌ در مرزهای‌ روم‌ شرقی‌ روی‌ داد. در ربیع‌الاول‌ 8 / ژوئیۀ 629، کعب‌ بن‌ عُمَیر غفاری‌ به‌ فرمان‌ پیامبر(ص‌) به‌ ذات‌ اَطلاح‌ ــ منطقه‌ای‌ در سرزمین‌ بلقاء ــ حمله‌ کرد (واقدی‌، 1 / 6؛ ابن‌منظور، 2 / 190، 200). در جمادی‌الاول‌ همان‌ سال‌، هراکلیوس‌ امپراتور روم‌ شرقی‌ نیز به‌ شام‌ لشکر کشید و در مآب‌ ــ منطقه‌ای‌ در بلقاء ــ فرود آمد. میان‌ دو گروه‌ در موته‌ جنگ شد و مسلمانان‌ شکست‌ خوردند و گروهی‌ از یاران‌ نزدیک‌ پیامبر(ص‌)، از جمله‌ جعفربن‌ ابی‌طالب‌، عبدالله‌ بن‌ رواحه‌ و زید بن‌ حارثه‌ به‌ شهادت‌ رسیدند (ابن‌ هشام‌، 4 / 15-19؛ طبری‌، 3 / 37-39). در 11ق‌ اسامة بن‌ زید به‌ فرمان‌ پیامبر(ص‌)، با گروهی‌ از مهاجران‌ به‌ سوی بلقاء روانه شد، اما به‌ سبب‌ رحلت‌ پیامبر(ص‌)، سفر اسامه‌ که‌ تا منطقۀ موته‌ پیش‌ رفته‌ بود، ناتمام‌ ماند (ابن‌هشام‌، 4 / 253، 291؛ علی‌، 4 / 244). در 13ق‌ / 634م‌ ابوبکر مسلمانان‌ را به‌ جنگ‌ رومیان‌ شام‌ گسیل‌ داشت‌ و یزیدبن‌ ابوسفیان‌ بلقاء را به‌ صلح‌ گشود (طبری‌، 3 / 387، 406؛ بلاذری‌، 155-156؛ ازدی‌، 85، 161).
در 38ق‌ / 658م‌ واقعۀ حکمیت‌ میان‌ ابوموسى‌ اشعری‌ و عمروعاص‌ در همین‌ ناحیه‌ اتفاق‌ افتاد (مسعودی‌، 3 / 96). در عصر امویان‌، شماری‌ از خلفا و امرای‌ وقت‌ در بلقاء اقامتگاههایی‌ برای‌ خود بنا کردند .(EI2, I / 998) با اینکه‌ یعقوبی‌ («البلدان‌»، 326) و ابن‌ خردادبه‌ (ص‌ 77) بلقاء را در این‌ دوره‌ جزو کورۀ دمشق‌ آورده‌اند، چندی‌ پس‌ از آنان‌ طبری‌ (7 / 467)، اصطخری‌ (ص‌ 13) و مقدسی‌ (ص‌ 187) آنجا را از توابع‌ اقلیم‌ فلسطین‌، و مرکز آن‌ را شهر عمان‌ خوانده‌اند (نیز اصطخری‌، 65، 66؛ ابن‌ شاهین‌، 19؛ یاقوت‌، 1 / 728، 3 / 719).
در بلقاء راویان‌، قضات‌ و مشاهیری‌ چند پرورش‌ یافتند که‌ هر کدام‌ در بلندآوازه‌ کردن‌ نام‌ بلقاء سهم‌ بسزایی‌ داشتند (برای‌ اطلاع‌ از اسامی‌ آنان‌، نک‌ : سمعانی، 1 / 392-393؛ ابن‌منظور، 3 / 57، 62؛یاقوت‌، همانجا). از جمله‌ آثار تاریخی‌ بلقاء دژی‌ استوار است‌ که‌ توسط ایوبیان‌ بنا شده‌ است‌ (قلقشندی‌، همانجا).

مآخذ

اابن‌حزم‌، علی‌، جمهرة انساب‌ العرب‌، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ ابن‌خردادبه‌، عبیدالله‌، المسالک‌ والممالک‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1889م‌؛ ابن‌شاهین‌ ظاهری‌، خلیل‌، زبدة کشف‌ الممالک‌، فرانکفورت‌، 1413ق‌ / 1993م‌؛ ابن‌منظور، محمد، مختصر تاریخ‌ دمشق‌ ابن‌ عساکر، به‌ کوشش‌ روحیه‌ نحاس‌ و دیگران‌، دمشق‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ ابن‌هشام‌، عبدالملک‌، السیرة النبویة، به‌ کوشش‌ مصطفى سقا و دیگران‌، قاهره‌، 1355ق‌ / 1936م‌؛ ابوعبید بکری‌، المسالک‌ والممالک‌، به‌ کوشش‌ وان‌ لون‌ و ا.فره‌، تونس‌، 1992م‌؛ همو، معجم‌ مااستعجم‌، به‌ کوشش‌ مصطفى سقا، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ ازدی‌، محمد، تاریخ‌ فتوح‌ الشام‌، به‌ کوشش‌ عبدالمنعم‌ عبدالله‌ عامر، قاهره‌، 1970م‌؛ اصطخری‌، ابراهیم‌، مسالک‌ الممالک‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1870م‌؛ بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ انیس‌ طباع‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛ پیگولوسکایا، ن‌.و.، اعراب‌ حدود مرزهای‌ روم‌ شرقی‌ و ایران‌، ترجمۀ عنایت‌الله‌ رضا، تهران‌، 1372ش‌؛ دباغ‌، مصطفى مراد، بلادنا فلسطین‌، عمان‌، 1985م‌؛ سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، به‌ کوشش‌ عبدالله‌ عمر بارودی‌، بیروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ طبری‌، تاریخ‌؛ قرآن‌ مجید؛ قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛ علی‌، جواد، المفصل‌ فی‌ تاریخ‌ العرب‌ قبل‌ الاسلام‌، بیروت‌، 1970م‌؛ مجمل‌ التواریخ‌ والقصص‌، به‌ کوشش‌ محمدتقی‌ بهار، تهران‌، 1318ش‌؛ مسعودی‌، علی‌، مروج‌ الذهب‌، به‌ کوشش‌ شارل‌ پلا، بیروت‌، 1970م‌؛ مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، لیدن‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، 1906م‌؛ واقدی‌، محمد، المغازی‌، به‌ کوشش‌ مارسدن‌ جونز، بیروت‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ هروی‌، علی‌، الاشارات‌ الى‌ معرفة الزیارات‌، به‌ کوشش‌ ژ. سوردل ـ تومین‌، دمشق‌، 1953م‌؛ یاقوت‌، بلدان‌؛ یعقوبی‌، احمد، «البلدان‌»، همراه‌ الاعلاق‌ النفیسۀ ابن‌رسته‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1891م‌؛ همو، تاریخ‌، بیروت‌، 1379ق‌ / 1960م‌؛ نیز :

EI2;
The World Gazetteer, www. world-gazetteer.com / r / r_jo.htm.
عزت‌ ملاابراهیمی