بلبیس

بِلْبَیس‌، شهر و شهرستانی‌ به‌ همین‌ نام‌ در استان‌ الشرقیۀ مصر. این شهر در °30 و ´25 عرض‌ شمالی‌ و °31 و ´34 طول‌ شرقی‌ در شمال شرقی‌ قاهره‌ در کنار یکی‌ از شاخه‌های‌ دلتای‌ نیل‌ واقع‌ است‌ (حتی‌، 161؛ بریتانیکا).
شهر بلبیس‌ که‌ قبطیان‌ آن‌ را فِلبس‌ می‌خواندند، در دشتی‌ گسترده‌ و پر آب‌ قرار گرفته‌، و اطراف‌ آن‌ را کشتزارهای‌ وسیع‌ پنبه‌ پوشانده‌ است‌ (نک‌ : رکلو، .(X / 588 جغرافی‌نویسان‌ مسلمان‌ نام‌ این‌ شهر را به‌ صورتهای‌ گوناگون‌ آورده‌اند (ابوعبید، 1 / 272؛ سمعانی‌، 2 / 301؛ یاقوت‌ 1 / 712). به‌ گفتۀ مقریزی‌ (1 / 183) در تورات‌ از این‌ شهر با نام‌ «حاشان‌» یاد شده‌ است‌.
پیشینۀ بلبیس‌ به‌ روزگار مصر باستان‌ بازمی‌گردد. در دوران‌ حکومت‌ سلسلۀ دوازدهم‌ فراعنۀ مصر، آبراهی‌ در بالای‌ بلبیس‌ حفر شده‌ بود که‌ نیل‌ را به‌ دریای‌ سرخ‌ متصل‌ می‌کرد. این‌ آبراه‌ در روزگار بطلمیوسیان‌ بازسازی‌ شد و تا 902ق‌ / 1497م‌ که‌ راه‌ دیگری‌ برای‌ رسیدن‌ به‌ هندوستان‌ از طریق‌ دریا کشف‌ شد، مورداستفاده‌ بود (حتی‌، .(32-33
بلبیس در 19ق‌ / 640م‌ توسط عمرو بن‌ عاص فتح شد (ابن‌عبدالحکم‌، 59؛ کندی‌، 8). این‌ شهر از مراکز عمدۀ بازرگانی‌ مصر با شام‌ به شمار می‌رفت و به دروازۀ شام مشهور بود (یاقوت‌، همانجا؛ دمشقی‌، 305؛ مقریزی‌، همانجا). در 109ق‌ / 727م‌ به‌ روزگار خلافت ولید بن یزید اموی‌، 3 هزار تن از قبیلۀ قیس‌ برای‌ آبادسازی و رونق‌ بخشیدن به‌ تجارت‌، در این‌ منطقه‌ اسکان داده شدند (نک‌ : کندی‌، 76-77؛ .(EI2 به نوشتۀ مقدسی بلبیس‌ به‌ روزگار او از نواحی کورۀ حوف‌ و مرکز آن‌ به‌شمار می‌رفت‌ و شهری‌ بزرگ‌ و آباد بود (ص‌ 193).
بلبیس‌ به سبب‌ موقعیت خاص‌ خود، بارها در معرض هجوم‌ قرار گرفت (نک‌ : لین‌پول‌، 177-178؛ گلاب‌، .(59 در نیمۀ نخست‌ سدۀ 4ق‌ والی‌ مصر بلبیس‌ را در برابر هجوم‌ شامیان‌ تقویت‌ کرد (کاشف‌، 341). لشکرکشیهای‌ شامیان‌ در سدۀ 5ق‌ / 11م‌ موجب‌ شد تا گروهی‌ از اهالی‌ بلبیس‌، این‌ شهر را ترک‌ کنند (مسبحی‌، 167-168). در سدۀ 6ق‌ جدال وزیران‌ مصر، به‌ درگیریهایی‌ میان‌ هواداران‌ آنها در بلبیس‌ و سرانجام‌ به‌ محاصرۀ آن‌ شهر توسط صلیبیان (نک‌ : ابن‌خلکان‌، 2 / 440، 444-445؛ ابن‌خلدون‌، 5 / 239-240) و کشتار مردم‌ و ویرانی‌ شهر منجر شد (لین‌پول‌، 183-184؛ گلاب‌، 59-62, 69-70). در سده‌های‌ بعد نیز این‌ منطقه‌ بر اثر جنگهای‌ میان‌ شامیان‌ و مصریان‌ دچار خسارات‌ فراوان شد (نک‌ : ابن‌صیرفی‌، 201-202). در سدۀ 10ق‌ / 16م‌ عثمانیان‌ بلبیس‌ را تصرف‌ کردند (نک‌ : یحیی‌، 97) و در اواخر سدۀ 18م‌ ارتش‌ فرانسه‌ به‌ فرماندهی‌ ناپلئون‌ بناپارت‌ در راه‌ اشغال‌ مصر آنجا را گرفت‌ (همو، 400-402).
در 1242ق‌ / 1826م‌ بخش‌ بلبیس، با مرکزیتی‌ به‌ همین‌ نام‌، در استان‌ شرقی‌ ایجاد گردید و سپس‌ در 1288ق‌ / 1871م‌ بخش‌ یاد شده با همان‌ مرکزیت به‌ شهرستان‌ بدل‌ شد ( القاموس...، 1(2) / 23). جمعیت بلبیس در اواخر سدۀ 19م‌، 309‘7 نفر (رکلو، X / 607)، و در 1983م‌، 600‘83 نفر گزارش‌ شده‌ (بریتانیکا) که‌ در 1383ش‌ / 2004م‌ به‌ 800‘135نفر افزایش یافته‌ است‌ (نک‌ : «فرهنگ‌...»).

مآخذ

ابن‌خلدون‌، العبر، به‌ کوشش‌ خلیل‌ شحاده و سهیل‌ زکار، بیروت‌، 1401ق‌ / 1981م‌؛
ابن‌ خلکان‌، وفیات‌؛
ابن‌ صیرفی‌، علی‌، نزهة النفوس‌ و الابدان‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ حبشی‌، قاهره‌، 1971م‌؛
ابن‌ عبدالحکم‌، عبدالرحمان‌، فتوح‌ مصر و اخبارها، قاهره‌، 1411ق‌ / 1991م‌؛
ابوعبید بکری‌، عبدالله‌، معجم‌ ما استعجم‌، قاهره‌، 1364ق‌ / 1945م‌؛
دمشقی‌، محمد، نخبة الدهر، بیروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛
سمعانی‌، عبدالکریم‌، الانساب‌، حیدرآباد دکن‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛
القاموس‌ الجغرافی‌ للبلاد المصریة، قاهره‌، 1954-1955م‌؛
کاشف‌، اسماعیل‌، مصر فی‌ عصر الاخشیدیین‌، قاهره‌، 1989م‌؛
کندی‌، محمد، الولاة و القضاة، به‌ کوشش‌ رون‌ گست‌، بیروت‌، 1908م‌؛
مسبحی‌، محمد، اخبار مصر فی‌ سنتین‌ 414- 415ق‌، قاهره‌، 1980م‌؛
مقدسی‌، محمد، احسن‌ التقاسیم‌، به‌ کوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1906م‌؛
مقریزی‌، احمد، الخطط ، قاهره‌،1270ق‌؛
یاقوت‌، بلدان‌؛
یحیى‌، جلال‌، مصرالحدیثة، 1517- 1805م‌، اسکندریه‌، 1982م‌؛
نیز:

Britannica, micropaedia, 1986;
EI²;
Glubb, J., The Lost Centuries, London, 1967;
Hitti, Ph., K., History of the Arabs, London, 1937;
Lane-Poole, S., A History of Egypt, Karachi, 1977;
Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1885;
The World Gazetteer, www. world-gazetteer. com / fr / fr-eg.htm.

پرویز امین