اخبار الصین و الهند

اَخْبارُ الصّینِ وَ الْهِنْد، از نخستین‌ سفرنامه‌های‌ برجای‌ مانده‌ از جهانگردان‌ مسلمان‌.
این‌ كتاب‌ از دو بخش‌ مستقل‌ با عنوان‌ الكتاب‌ الاول‌ و الكتاب‌ الثانی‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. نویسندۀ كتاب‌ اول‌ به‌تحقیق‌ شناخته‌ نیست‌ و نمی‌دانیم‌ كه‌ این‌ كتاب‌ حاصل‌ دیده‌ها و سفرهای‌ خود اوست‌، یا شنیده‌ها را نیز بر آن‌ افزوده‌ است‌. ابن‌ فقیه‌ (ص‌ 11) در اثر خود از شخصی‌ به‌نام‌ سلیمان‌ تاجر مطالبی‌ نقل‌ می‌كند كه‌ تقریباً عین‌ آنها را در كتاب‌ اول‌ می‌توان‌ یافت‌، از این‌رو و با توجه‌ به‌ پاره‌ای‌ قراین‌ دیگر برخی‌ حدس‌ زده‌اند كه‌ این‌ كتاب‌ توسط دریانوردی‌ كه‌ به‌ احتمال‌ قوی‌ سلیمان‌ تاجر نام‌ داشته‌، یا توسط نویسندۀ گمنامی‌ از روی‌ روایت‌ سلیمان‌ (فران‌، 13؛ سارتن‌، I/571) نوشته‌ شده‌ است‌. گرچه‌ برخی‌ دیگر با این‌ نظر مخالفند (نك‌ : خوری‌، 10-11)، اما بیشتر این‌ اختلاف‌ نظرها از آنجا سرچشمه‌ می‌گیرد كه‌ جز بخشی‌ از كتاب‌ اول‌، باقی‌ نمانده‌ است‌. چنانكه‌ از آغاز كتاب‌ كه‌ به‌ شرح‌ دریاها اختصاص‌ یافته‌، توصیف‌ دریای‌ اول‌ از میان‌ رفته‌، و تنها بخشی‌ از وصف‌ دریای‌ دوم‌ باقی‌ مانده‌ است‌ (كتاب‌ اول‌، 29-30). همچنین‌ بخشی‌ از مطالب‌ مربوط به‌ دریای‌ سوم‌ آن‌ نیز افتاده‌ است‌ (همان‌، 34). چنانكه‌ در آغاز كتاب‌ دوم‌ آمده‌، كتاب‌ اول‌ در 237ق‌ نوشته‌ شده‌ است‌ (سیرافی‌، 59). نام‌ نویسندۀ كتاب‌ دوم‌ در آغاز آن‌ ابوزید حسن‌ سیرافی‌ آمده‌ است‌ (همانجا). مسعودی‌ در 303ق‌ سیرافی‌ را كه‌ عموزادۀ امیر سیراف‌ و اهل‌ علم‌ و تمییز بوده‌، در بصره‌ دیده‌ بوده‌ است‌ (نك‌ : چ‌ قاهره‌، 1/ 145، چ‌ پاریس‌، 1/ 321). سیرافی‌ كه‌ به‌ گفتۀ خود (ص‌ 59-61) به‌ احوال‌ دریای‌ چین‌ و خود آن‌ دیار و فرمانروایان‌ و مردم‌ آن‌ آگاه‌ بوده‌، مأمور شده‌ تا به‌ بررسی‌ صحت‌ و سقم‌ مطالب‌ كتاب‌ اول‌ بپردازد و او نیز همۀ مطالب‌ آن‌ را جز آنچه‌ دربارۀ غذا نهادن‌ چینیان‌ در بر مردگان‌ آمده‌، درست‌ و مطابق‌ با حقیقت‌ تشخیص‌ داد و از آن‌ پس‌ به‌ ذكر اطلاعات‌ دیگری‌ دربارۀ چین‌ و هند و احوال‌ و عادات‌ مردم‌ آن‌ سرزمینها پرداخت‌.
تاریخ‌ دقیق‌ تألیف‌ كتاب‌ دوم‌ نوشتۀ سیرافی‌ معلوم‌ نیست‌، ولی‌ از روی‌ قراین‌ می‌توان‌ حدس‌ زد كه‌ كتاب‌ باید پس‌ از 264 و پیش‌ از 272ق‌ نوشته‌ شده‌ باشد. زیرا سیرافی‌ كتاب‌ خود را از قیام «یانشو» برضد حكومت‌ مركزی‌ چین‌ در 264ق‌ و كشتار فجیع مسلمانان‌ و یهود و مجوس‌ و مردم‌ چین‌ (ص‌ 60 -62) آغاز كرده‌ است‌. ابن‌خردادبه‌ نیز كه‌ تحریر دوم‌ المسالك‌ و الممالك‌ را در 272ق‌ به‌ پایان‌ برده‌، ظاهراً از اطلاعات‌ همین‌ اثر سیرافی‌، بدون‌ ذكر نامی از اخبار الصین‌ یا مؤلف‌ آن‌، استفاده‌ كرده‌ است‌، چه‌ اطلاعات‌ او دربارۀ مواضعی چون‌ جزایر سرندیب‌، رامنی‌، كوه‌ نقره‌، لنجبالوس‌، كله‌ و نیز آنچه‌ دربارۀ ملوك‌ هند و القاب‌ ملوك‌ عالم‌ آورده‌، با اخبار الصین‌ و الهند شباهت‌ بسیار دارد (خوری‌، 18، 23).
مطالب‌ عمدۀ كتاب‌ اول‌ را می‌توان‌ چنین‌ خلاصه‌ كرد: بحر لاروی‌ و بحر هركند و جزایر بزرگ‌ آنها (ص‌ 29-34)؛ اشاره‌ به‌ وضع‌ بازرگانان‌ مسلمان‌ در خانفو (كانتون‌) و بیان‌ مراحل‌ دریایی‌ از سیراف‌ تا خانفو و جزر و مد دریا و لباس‌ مردم‌ چین‌ و غذاها و میوه‌های‌ آن‌ سرزمین‌ (ص‌34-40)؛ كشورهای‌بزرگ‌ و كوچك هند (ص‌41-44)؛تشكیلات‌ سیاسی‌ و اقتصادی‌ و اجتماعی‌ چین‌ با اشاره‌ به‌ شهرها، طرز معاملات‌ مردم‌، آموزش‌، مالیات‌ و توزیع‌ دارو (ص‌ 44-50)؛ برخی‌ از رسوم‌ هندیان‌ و درگذشت‌ پادشاهان‌ سرندیب‌ و پارسایان‌ هند (ص‌ 50 - 52)؛ تفاوتهای‌ رسوم‌ هندیان‌ و چینیان‌ به‌ویژه‌ در رسیدن‌ به‌ تخت‌ سلطنت‌، ازدواج‌، دزدی‌، وضع‌ خانه‌ها، تعدد زوجات‌، نوع‌ خوراكیها و پرستش‌ بتان‌، زندان‌ و قضا و راهزنی‌ و مطالب‌ مربوط به‌ بتخانه‌ها و كیفیت‌ طهارت‌ و شست‌وشو (ص‌ 52 - 55).
اهم‌ مطالب‌ كتاب‌ دوم‌ از سیرافی‌ نیز عبارت‌ است‌ از غلبۀ یانشو برچین‌ و كشتار فجیع‌ مردم‌ در خانفو كه‌ منجر به‌ قطع‌ روابط بازرگانی‌ و تجارت‌ابریشم‌ به‌شهرهای‌ غربی‌ شد و شكست‌یانشو از تركان‌ (ص‌60 - 62)؛ برخی‌ از رسوم‌ چینیان‌ و پول‌ رایج‌ آنان‌ و مهارتی‌ كه‌ در نقاشی‌ دارند (ص‌ 62 - 65)؛ مسافرت‌ ابن‌ وهب‌ به‌ چین‌ (ص‌ 65 -69)؛ وصف‌ شهر خانفو (ص‌ 69 -70) و نیز زابج‌ (احتمالاً جزیرۀ جاوه‌) (ص‌ 70- 75)؛ مسافرت‌ تاجری‌ خراسانی‌ به‌ چین‌ و اختلاف‌ او با یكی‌ از نزدیكان‌ پادشاه‌ چین و زندانی‌ شدن‌ او (ص‌ 76- 77)؛ چگونگی‌ تعیین‌ قاضی‌القضات‌ (ص‌ 78)؛ برخی‌ از عادات‌ مردم‌ چین‌ خاصه‌ در امر ازدواج‌ با اقارب‌ (ص‌ 80 - 81)؛ مطالبی‌ پراكنده‌ راجع‌ به‌ عقاید هندیان‌ دربارۀ خودسوزی‌ و نیز توصیف‌ جزیرۀ سرندیب‌، بت‌ مولتان‌، شرح‌ بلاد زنج‌، جزیرۀ اسكودره‌ و ساحل‌ جنوبی‌ دریای‌ هندوچین‌ و برخی‌ از عادات‌ پادشاهان‌ هند در آرایش‌ و خوردن‌ غذا (ص‌ 80 - 95).
نكتۀ بسیار مهم‌ در كتاب‌ اول‌ اخبار الصین‌ (ص‌ 35- 38) ذكر مسافتهای دریایی و مسیر سفر از بصره‌ به‌ خانفوست‌. مؤلف‌ نخست‌ مسافت‌ بصره‌ تا سیراف‌ و از آنجا تا مسقط را به‌ فرسنگ‌ داده‌، و از آن‌ پس‌ مسافتها را با شمار روزهای لازم‌ برای طی مراحل‌ چنان‌ با دقت‌ بیان كرده‌ است‌ كه‌ با وجود تصحیف‌ و تحریف در نامها، فران‌ توانسته‌ است‌ جایگاه‌ هریك‌ را در نقشه‌های جغرافیایی جدید معین‌ كند. ابن‌ فقیه‌ (ص‌ 11-13) این‌ بخش‌ از كتاب‌ اول‌ را نقل‌ كرده‌ است‌. مسعودی نیز در مروج‌ الذهب‌ (چ‌ قاهره‌، 1/ 155-197) و العجایب‌ و دیگر آثارش‌ (نك‌ : خوری‌، 19-20)، و همچنین‌ بیرونی در صیدنه‌ (1/ 195، 2/ 705) و در الجماهر (ص‌ 164، جم‌) از كتاب‌ اخبار الصین‌ و الهند استفاده‌ كرده‌اند.
ظاهراً از كتاب‌ اخبار الصین‌ و الهند بیش‌ از یك‌ نسخه‌ باقی نمانده‌ است‌ (نك‌ : رنو، مقدمه‌، 3؛ خوری‌، 5). این‌ كتاب‌ نخست‌ در 1718م‌ به‌ فرانسوی ترجمه‌ و چاپ‌ شد و آنگاه‌ به‌ انگلیسی و ایتالیایی برگردانده‌ شد. نسخۀ متن‌ عربی آن‌ توسط رنودو تهیه‌ شد و در كتابخانۀ ملی پاریس‌ نگهداری می‌شود (EI2, S). چون‌ مطالب‌ كتاب‌ با گزارشهای‌ میسیونرهای‌ مسیحی‌ مطابقت‌ نداشت‌ و كاتب‌ و مترجم‌ توضیحی‌ برای‌ محل‌ نگهداری‌ این‌ نسخه‌ ارائه‌ نداده‌ بود، از این‌رو متهم‌ به‌ عدم‌ صداقت‌ شد (رنو، مقدمه‌، 1-2) و حتی‌ او را متهم‌ كردند كه‌ مطالبی‌ را از منابع‌ عربی‌ گرفته‌، و ساخته‌ و پرداخته‌ است‌. متن‌ این‌ كتاب‌ در 1811م‌ همراه‌ با ملحقات‌ توسط لانگله‌ در پاریس‌ چاپ‌ شد (همو، مقدمه‌، 5-3)، ولی‌ تا 1845م‌ انتشار نیافت‌ و در آن‌ تاریخ‌ همراه‌ با ترجمۀ رنو در پاریس‌ منتشر شد. در 1922م‌ گابریل‌ فران‌ هر دو بخش‌ كتاب‌ را همراه‌ با مقدمه‌ و تعلیقات‌ و نقد كافی‌ به‌ فرانسوی‌ به‌ چاپ‌ رساند و در 1948م‌ سُواژه‌ متن‌ عربی‌ و ترجمۀ فرانسوی‌ آن‌ را با توضیحات‌ مفصل‌ منتشر كرد. ابراهیم‌ خوری‌ نیز متن‌ كتاب‌ را همراه‌ با مقدمه‌ای‌ تحلیلی‌ و شرح‌ و تعلیقات‌ در 1411ق‌/ 1991م‌ در بیروت‌ منتشر كرد.

مآخذ

ابن‌ فقیه‌، احمد، مختصر كتاب‌ البلدان‌، به‌كوشش‌ دخویه‌، لیدن‌، 1967م‌؛
بیرونی‌، ابوریحان‌، الجماهر فی معرفةالجواهر، حیدرآباد دكن‌، 1355ق‌؛
همو، صیدنه‌، ترجمۀ ابوبكر بن‌ علی بن‌ عثمان‌ كاسانی‌، به‌ كوشش‌ منوچهر ستوده‌ و ایرج‌ افشار، تهران‌، 1358ش‌؛
خوری‌، ابراهیم‌، مقدمه‌ بر اخبار الصین‌ و الهند (نك‌ : هم‌ ، سیرافی‌)؛
سیرافی‌، حسن‌، كتاب‌ دوم‌ اخبار الصین‌ و الهند، به‌كوشش‌ ابراهیم‌ خوری، بیروت‌، 1411ق‌/ 1991م‌؛
كتاب‌ اول‌ اخبار الصین‌ و الهند، منسوب‌ به‌ سلیمان‌ تاجر (نك‌ : هم‌ ، سیرافی‌)؛
مسعودی‌، علی‌، مروج‌الذهب‌، به‌ كوشش‌ باربیه‌ دومنار، پاریس‌، 1874م‌؛
همو، همان‌، به‌كوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، 1367ق‌/ 1948م‌؛
نیز:

EI2, S;
Ferrand, G., Relations de voyages et textes géographiques arabes, persans et turks, Paris, 1913;
Reinaud, M., Relation des voyages faits par les Arabes et les Persans ..., Paris, 1845;
Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1950 .
عبدالامیر سلیم‌