بردی

بَرَدی، رودی دائمی در شرق جبل الشرقی دمشق که زمینهای غوطه را سیراب می‌کند. بردیٰ در اصل نامی آرامی است که عربها نیز آن را به همان شکل به کار برده‌اند (نک‌: قدامه، 1/119)، اما به گفتۀ ابوعبید بکری از ریشۀ بَرد بر وزن فَعَلیٰ و به سبب سردی آبش بدین نام نامیده شده است.
گمان می‌رود این رود همان رود اَبانا یا اَبانه یا اَمانه، به معنای رود «همواره جاری» است (نک‌: هاکس، 2) که نعمان سریانی در کتاب مقدس از آن به عنوان بهتری آبهای اسرائیل یاد کرده است (نک‌: دوم پادشاهان، 12:5). مصریان قدیم آن را روت می‌نامیدند و نزد یونانیان کریسورواس (به معنای دهانۀ طلا) نامیده می‌شد (قدامه، همانجا؛ هاکس، 2-3؛ بریتانیکا، I/802). هم‌اکنون این رود از ارتفاع 100‘1 متری، نزدیک روستای ویران قَنوا در ناحیۀ زبدانی در فاصلۀ 5 فرسنگی دمشق به بعلبک و مزرعۀ کنونی حوش بجد سرچشمه می‌گیرد. این رود از روستای فیجه در دو فرسنگی دمشق می‌گذرد و با آب چشمه‌های اطراف همراه می‌شود و نهری به عرض 5/4 تا 15 متر به عمق 5/2 متر تشکیل می‌دهد و از آنجا در وادی بردیٰ که در گذشته موسوم به وادی مذهب یا وادی بنفسج (بنفشه) بوده است، جریان می‌یابد. از اینجا چند شاخۀ فصلی و چشمه‌های دیگر از دو سوی آن اضافه می‌شوند (نک‌ : المعجم...، 2/276؛ قدامه، همانجا؛ قساطلی، 34) و روستاهای بسیاری همچون عین‌الخضراء، بسیمه، اشرفیه، جدید و اَلهامه را مشروب می‌کند (قدامه، نیز المعجم، همانجاها). در ناحیۀ روستای الهامه متوسط دبی رود 10م‌ 3 در ثانیه است و در هنگام طغیان به 75 م‌ 3 در ثانیه می‌رسد (همانجا).
رود بردیٰ پیش از رسیدن به تنگۀ جبل ربوده 6 شاخه از آن منشعب می‌شود و در ناحیه‌ای به نام نیرب، شاخۀ اصلی رود به سوی دمشق جریان می‌یابد و وارد شهر می‌شود؛ 6 شاخۀ مهم بردیٰ اینهاست: 1. نهریزید که از شمال آن در دامنۀ کوه قاسیون منشعب شده است و به روستاها و مناطق شمال شرقی ربوده جریان می‌یابد. ساخت این نهر منتسب به یزید بن معاویه است (نک‌: اصطخری، 59؛ المعجم، 2/277)؛ 2. تور یا همان ثور که پس از نهریزید منشعب می‌شود و مناطق وسیعی از غوطۀ دمشق را سیراب می‌کند (نک‌ : یاقوت، 1/556-557)؛ 3. شاخۀ جنوبی بردیٰ به نام مزاوی که اراضی غربی دُمّر را سیراب می‌کند؛ 4. دیرانی که خود 3 شاخه می‌شود و در محله‌های مسکونی حومۀ دمشق و اراضی اطراف آن جریان دارد؛ 5-6. قتوات و بانیاس (نک‌ : ابن‌مبرد، 24-25؛ یاقوت، همانجا؛ قلقشندی، 4/95؛ المعجم، نیز قدامه، همانجاها). شاخه‌های دیگر آن به نام عقربانی، داعیانی و ملیحی از شمال و جنوب نهر بردى منشعب می‌شوند و با شاخه‌های فرعی فراوان خود در مناطق وسیعی از دمشق و اطراف آن جریان دارند (نک‌: المعجم، 2/278؛ قدامه، همانجا).
این رود پس از ورود به شهر دمشق و گذشتن از میان آن در ناحیۀ تکیۀ سلیمانیه در زیرزمین جریان می‌یابد و در میدان شهدا نهر مجدول و عقربانی از آن جدا شده، و دوباره در سطح زمین در محلۀ باب توما و سپس غوطه جریان می‌یابد (نک‌: همانجا). آب بردیٰ پس از خروج از شهر و سیراب ساختن مزارع به مرداب دریاچۀ عتیبه یا همان دریاچۀ مرج، در شمال شرقی غوطۀ دمشق فرو می‌ریزد (همو، نیز بریتانیکا، همانجاها؛ «مجله...»، npn.؛ قس: 184). طول رود از سرچشمه تا مصب آن 84 کم‌ـ است (قدامه، نیز بریتانیکا، همانجاها). در 1324ق/1906م در منطقۀ تکیه، سد و نیروگاه آبی بر روی آن ایجاد شد (قدامه، همانجا؛ المعجم، 2/276، 279).
به سبب سرسبزی و آبادانی اراضی اطراف رود بردیٰ از دیرباز تفرجگاهها، مساجد، مدارس و نیز بندها و پلهایی بر روی رود و شاخه‌های آن ساخته می‌شده است (نک‌: ابن اثیر، 11/55؛ ابن‌طولون، 1/37؛ ابن‌عبدالرزاق، 98؛ شهابی، 97-98؛ کردعلی، 59؛ علاف، 217؛ قزوینی، 191؛ المعجم، 2/276)، از جمله می‌توان از مسجدی یاد کرد که قبۀ آن از عهد صابئین و یونانیان تا زمان اسلام پابرجا بوده است (نک‌ : ابن‌حوقل، 174-175؛ اصطخری، 60؛ ادریسی، 1/367). بی‌گمان در طول تاریخ حوضۀ این رود گذرگاه اقوام مختلفی بوده است و آگاهی ما از راههایی است که مارکوس آورلیوس و لوکیوس وروس، امپراتوران روم در صخره‌های مشرف به بردیٰ کشیده بودند (نک‌ : قدامه، 1/120).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛
ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1937م؛
ابن طرلون، محمد، مفاکهة الخلان فی حوادث الزمان، به کوشش محمدمصطفیٰ، قاهره، 1381ق/1962م؛
ابن عبدالرزاق، عبدالرحمان، حدائق الانعام، به کوشش یوسف بدیوی، دمشق، دارالضیاء؛
ابن مبرد، یوسف، رسائل دمشقیة، به کوشش صلاح محمد خیمی، دمشق ابیروت، دار ابن کثیر؛
ابوعبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفیٰ سقا، بیروت، 1983م؛
ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه؛
اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870م؛
شهابی، قتبیه، دمشق، تاریخ و صور، دمشق، 1986م؛
علاف، احمد حلمی، دمشق في مطلع القرن العشرین، دمشق، 1976م؛
قدامه، احمد، معالم و اعلام، دمشق، 1385ق/1965م؛
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، دارصادر؛
قساطلی، نعمان، «الروضة الغناء فی دمشق الفیحاء»، همراه رسائل دمشقیة (نک‌: هم‌ ، ابن مبرد)؛
قلقشندی، احمد، صبح الاعشیٰ، قاهره، وزارة الثقافه؛
کتاب مقدس؛
کردعلی، محمد، غوطة دمشق، دمشق، 1404ق/1984م؛
المعجم الجغرافی، به کوشش مصطفیٰ طلاس، دمشق، 1992م؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، تهران، 1377ش؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

Britannica, micropaedia, 1978;
EI2 ;
The Herald Magazine, www. heraldmag.org/olb/dictionaries/0DISBE.htm.
سیمین محقق