بایکال

بایْکال، دریاچه‌ای در بخش جنوبی سیبری شرقی در جمهوری خودمختار بوریات و استان ایرکوتْسک جمهوری فدراتیو روسیه. بایکال در زبان تاتارها بایکول بوده است و از دو واژۀ بای (= غنی) و کول (= دریاچه) پدید آمده است (بارتولد، III/ 349؛ بروکهاوس، IIa/ 715). مغولها در زبان خود این دریاچه را دالای- نور (= دریای مقدس) می‌نامیدند (همانجا). در زبان مردم بومی یاقوتستان، بایکال به معنی دریاست (بارتولد، همانجا). به نظر می‌رسد که مؤلفان مسلمان با این دریاچه چندان آشنا نبوده‌اند. رشیدالدین‌فضل‌الله محل این دریاچه را در مسیر جنوبی رود سِلِنْگا (سلگنه) با نام بَرقوجین (1/ 364) و برقوجین توکوم نوشته شده است (1/ 40، 103). نام برقوجین به صورت برگوزین بر یکی از رودهایی که از جانب شرق به دریاچۀ بایکال می‌ریزد، باقی مانده است (بارتولد، همانجا). رشیدالدین قوم برقوت (برقو) را از ساکنان این منطقه نامیده است (1/ 103، 364، 840). در کتیبۀ ترکی اورخون متعلق به سدۀ 2ق/ 8م نام ساکنان این منطقه به صورت «بایرقو» آمده است (بارتولد، همانجا).

جغرافیا

دریاچۀ بایکال در فاصلۀ °51 و´29 تا °55 و´50 عرض شمالی و °121 و ´25 تا °127 و ´32 طول شرقی واقع است (بروکهاوس، همانجا). مساحت آن 500‘31 کـﻤ 2، طول آن 636 و میانگین عرض آن 48 کـﻤ و حداکثر عرض دریاچه 4/ 79 کـﻤ است (BSE3, II/ 531). 5/ 1 ذخایر آب شیرین کرۀ زمین و 70٪ آب شیرین روسیه و کشورهای مشترک المنافع (اتحاد شوروی سابق) و در دریاچۀ بایکال جمع شوده است (ایوانف، 18). این دریاچه در ارتفاع 456 متری از سطح دریا واقع است. میانگین عمق دریاجه 730متر و عمیق‌ترین ناحیۀ آن 620‘1 متر است (BSE3، همانجا). در بعضی آمارها حداکثر عمق دریاچۀ بایکال را که عمیق‌ترین دریاچۀ جهان است. 742‘1 نوشته‌اند («دائرةالمعارف...»، I/ 179).
آب 336 رود بزرگ و کوچک به دریاچۀ بایکال می‌ریزد که عمده‌ترین آنها رودهای سلنگا، برگوزین، آنگارای علیا و تورکا هستند. آب دریاچه از طریق آنگارای سفلێ خارج می‌شود و به رود ینی‌سئی می‌ریزد. دریاچۀ بایکال در منطقۀ تکتونیک عمیقی واقع دشه است. کوههای اطراف آن تا 2هزار متر ارتفاع دارند که دریاچه را احاطه کرده‌اند. در دریاچۀ بایکال 27 جزیره وجود دارد که 22 جزیرۀ آن دائمی و5 جزیره، موسمی هستند که گاه آب دریاچه سطح این 5 جزیره را می‌پوشاند. بزرگ‌ترین جوایز این دریاچه، اولخون و به وسعت حدود 730 کـﻤ2 و اوشکانی بزرگ 4/ 9 کمـ2 است (BSE3، همانجا). خلیجهای برگوزین و چیویرکوی که توسط شبه جزیرۀ سویاتوی‌نوس (دماغۀ مقدس) از یکدیگر جدا شده‌اند و نیز خلیج پرووال از عمده‌ترین خلیجهای این دریاچه هستند («دائرةالمعارف»، همانجا).
مناطق اطراف دریاچۀبایکال از نظر اقلیمی، ملایم‌تر از مناطق دیگر در سیبری است. میانگین دما در تابستان (مراد و شهریور) °11 و در زمستان (دی ماه) °19- است. آب بایکال تا عمق 40 متر درخشان است. در اعماق این دریاجه بالغ‌بر 600 نوع رستنی و 200‘1 نوع جاندار آبزی وجود دارد و در آبهای آن 50 نوع ماهی زندگی می‌کنند. در اطراف دریاچه چندین شهر و بندر واقع است و راه‌آهن سراسری سیبری از کنار آن می‌گذرد، (BSE3، همانجا).
تاریخ: بومین نخستین خان ترک که عنوان ایلخان داشت، در نیمۀ سدۀ 6م ژوژانهایی را که در اطراف دریاچۀ بایکال می‌زیستند، نابود کرد (گومیلف، 101، 27، 26). سرزمین خاقانات بزرگ در سدۀ 7م از کوههای آلتایین-نورو تا بایکال امتداد داشت (همو، 209-208). حدود 631م محدودۀ دولت سیان‌تو که اویغورها تابعیت آن را گردن نهاده بودند، از آلتایی تا خینگان و از صحرای گُبی تا بایکال کشیده شده بود (همو، 222-221). بررسیهای باستان‌شناسان در سیبری مؤید وجود فرهنگی به نام «فرهنگ کورومچی» است که مرکز آن بایکال بود و مردم آن در سواحل مسیر علیای رودهای آنگارا ولِنا تا حدود دریاچۀ بایکال سکنێ داشتند (همو، 265). در سدۀ 7م امپراتورچین، ترکان را به حراست مرزهای کشور گمارد که تا صحرای گُبی و منطقۀ بایکال کشیده شده بود (رضا، 185). در سدۀ 2ق/ 8م قبایل برقوت (برقو) در منطقۀ شرقی ماوراء بایکال و نیز قورقان در محدودۀ اطراف دریاچۀ بایکال می‌زیستند (گومیلف، 344، 343، 342؛ مینورسکی، 284). در سدۀ 6ق/ 12م «مِرْگیت»ها در دامنۀ کوه خینگای کنار دریاچۀ بایکال می‌زیستند (خاوران، 32).
اروپاییان پس از کشف و استیلای این منطقه از سوی قزاقهای روس در سدۀ 17م با نام این دریاچه آشنا شدند (باتولد، III/ 349). از اواسط سدۀ 17م پژوهش دربارۀ دریاچۀ بایکال آغازشد و در سالهای 1771-1772م برای نقشه‌برداری از این دریاچه کوششهایی صورت گرفت و سرانجام در 1773م نخستین نقشۀ دریاچۀ بایکال انتشار یافت (BSE3,II/ 532).

مآخذ

رشیدالدین، فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش محمدروشن و مصطفێ موسوی، تهران، 1373ش؛
رضا، عنایت‌الله، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران، 1365ش؛
نیز:

Barthold, W, W., «Raboty po istrocheskoĭ geografii», sochineniya, Moscow, 1965;
Brockhaus, Entisklopedicheskiĭ slovar', St.petersburg, 1891;
BSE3;
Gumilve, L. N., Drevnie Tyurki, Moscow, 1967;
Ivanov, G., «Baĭkalskaya tragediya», Posev, 1985, no. 9;
khara-Davan, E., Chingis-Khan kak Polkovodets i ego nasledie, Alma-Ata, 1992;
Kratkaya geograficheskaya entsiklopedia, Moscow, 1960;
Minorsky, V., tr. And Commentary on Ḥūdud al- ʿĀlam, london, 1937.
عنایت‌الله رضا