ایلی

ايلی، رودی در آسيای مركزی كه از پيوند دو رود تِكِس و كونگِس در شرق كوههای تيان شان پديد آمده است. اين دو رود از منطقۀ سينک‌يانگ اويغور در خاك چين می‌گذرند و در همان سرزمين به يكديگر می‌پيوندند و رود ايلی را تشكيل می‌دهند (BSE3, X/ 127). برخی از مؤلفان اراضی حوضۀ رود ايلی را محدودۀ اسلام دانسته‌اند (بارتولد، V/ 83). از ايلی نخستين بار در مآخذ چينی پيرامون اخبار مربوط به تركان غربی در تاريخ امپراتوری دودمانِ تان (سده‌های 7-10 م) ياد شده است و اين زمانی بود كه يكی از عمده‌ترين راههای بازرگانی ميان چين و تركستان از دشت ايلی می‌گذشت (همو، III/ 433, IV/ 84). حدود العالم قديم‌ترين مأخذ اسلامی است كه در آن از رود ايلی به صورت «ايلا» ياد شده است (ص 364-365). در تاريخ وصاف (ص 249) و ديوان لغات الترك (كاشغری، 288) اين نام به صورت «ايلا» آمده است. شرف‌الدين علی يزدی (ص 322، 426)، حافظ ابرو (2/ 891) و دوغلات (ص 66) نام اين رود را به صورت «ايله» نوشته‌اند. رشيدالدين نام اين رود را «هيله» آورده است (2/ 883، 884).
آب رود ايلی به درياچۀ بالخاش می‌ريزد، ولی مؤلف حدود العالم (ص 365) محل ريزش آن را درياچۀ ايسكوك (اسكول) دانسته است. ايسكوك يا اسكول همان ايسيغ كول (ه‌ م) است. مينورسكی نظر مؤلف حدود العالم را درست نمی‌داند و معتقد است كه اين رود به بالخاش می‌ريزد نه اسكول! (ص 42). درازای رود ايلی از محل پيوستن دو رود تكس و كونگس تا محل ريزش آن به درياچۀ بالخاش در قزاقستان 001‘1 كمـ ، و از سرچشمۀ رود تكس 439‘1 كمـ ، و مساحت حوضۀ اين رود 140 هزار كمـ2 است. مسير عليای رود كوهستانی است كه در مسير سفلى وارد دشت كَشْ می‌شود. در اينجا رود ايلی به چند شاخه منقسم می‌گردد (BSE3، همانجا).

مآخذ

حافظ ابرو، عبدالله، زبدة التواريخ، به كوشش كمال حاج سيد جوادی، تهران، 1372 ش؛
حدودالعالم، به كوشش مينورسكی، كابل، 1342 ش؛
رشيدالدين فضل‌الله، جامع التواريخ، به كوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1373 ش؛
شرف‌الدين علی يزدی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدين اورونبايوف، تاشكند، 1972 م؛
كاشغری، محمود، ديوان لغات الترك، ترجمۀ محمد دبيرسياقی، تهران، 1375 ش؛
مينورسكی، و.، حواشی و تعليقات بر حدودالعالم (هم‌ )؛
وصاف، تاريخ، تحرير عبدالمحمد آيتی، تهران، 1346 ش؛
نيز:

Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1963-1968;
BSE3;
Dughlát, M. H., The Tarikh -i -Rashidi, tr. E. D. Ross, Patna, 1973.
عنايت‌الله رضا