ایسیغ کول

ايسيغْ كول، درياچه‌ای كوهستانی در تركستان و يكی از بزرگ‌ترين درياچه‌های كوهستانی جهان و استانی به همين نام در قرقيزستان. ايسيغ كول در تركی قرقيزی به معنای درياچۀ گرم است (BSE3, X/ 544). در زبان چينی نيز نام اين درياچه به همين معناست (بارتولد، III/ 437). نام درياچه در آثار مؤلفان اسلامی به گونه‌های مختلف آمده است (نک‌ : حدود العالم، 27، 40، 82؛ مجمل التواريخ ... ، 100؛ گرديزی، 266؛ ابن عربشاه، 150؛ شرف‌الدين، 334، 434).
درياچۀ ايسيغ كول در فاصلۀ °42 و ´11 تا °42 و ´59 عرض شمالی و °76 و ´15 تا °78 و ´30 طول شرقی واقع است (EI2, IV/ 212). ارتفاع آن از سطح دريا 608‘1 متر است. مساحت آن را 236‘6 و 330‘6 كمـ2، طـول آن را 178 كمـ و عريض‌ترين بخش درياچه را 60 كمـ نوشته‌اند. حداكثر عمق درياچه 668 تا 702 متر، عمق متوسط آن 278 متر و ميزان آب آن 738‘1 كمـ3 است. آب بيش از 50 رودخانه و جويبار به اين درياچه می‌ريزد كه ميزان ريزش ساليانۀ آنها بالغ بر 3 كمـ3 است (BSE3، همانجا). محيط درياچه 597 كمـ است كه نيمی از ساحل آن شنی است. حرارت آب درياچه در زمستان (ژانويه) °2 تا °3 و در تابستان °19 تا °20 سانتی‌گراد است. آب درياچه تا عمق 12 متر قابل رؤيت است. ميزان نمك آب 8/ 5٪ و برای شرب نامناسب است. در ايسيغ كول حدود 20 نوع ماهی زندگی می‌كنند (همانجا).
قديم‌ترين مأخذی كه در آن از درياچۀ ايسيغ كول سخن رفته، نوشتۀ سيون ـ تسزان مؤلف چينی سدۀ 7 م است (بارتولد، IV/ 74). در 629م اين راهب بودايی، معلم و جهانگرد به اراضی كنونی آسيای مركزی سفر كرد و پس از بازگشت به چين در 648م مشاهدات خود را با عنوان «يادداشتهايی دربارۀ سرزمينهای غربی» نوشت كه آگاهيهای جالبی دربارۀ يخچالهای طبيعی كوههای تيان شان و درياچۀ ايسيغ كول به دست می‌دهد (آزاتيان، 90-91؛ بارتولد، IV/ 75).
يكی از راههای بازرگانی ميان چين و آسيای غربی از بِدِل در ساحل جنوبی اين درياچه می‌گذشت كه مشرف به دشت‌چو بود. مهم‌ترين منطقۀ بازرگانی كنار آن بَرسخان نام داشته است (همو، III/ 437-438). گرديزی داستانی دربارۀ بنای برسخان و وجه تسميۀ آن نقل كرده است (ص 265). همو می‌نويسد كه اندر حوالی ايسيغ كول چگليان نشينند (ص 266). بارتولد شهر ايسيكول در شمال درياچه را با اسكول مندرج در متن حدود العالم (ص 82) همنام دانسته است (III/ 438).
قدامة بن جعفر مردم اين ناحيه را مجوس (زردشتی) و زنديق (مانوی) ناميده است (ص 362). ياقوت نيز آنان را مجوس، آتش ـ پرست، زنديق و مانوی خوانده است (4/ 833)، ولی در اين منطقه گورهای مسلمانان با نوشته‌هايی بر روی سنگهای قبر وجود دارد (بارتولد، همانجا).
كرانۀ ايسيغ كول به سبب شرايط آب و هوايی بسيار مناسب، يكی از زمستانگاههای مورد علاقۀ كوچندگان ترك و مغول بوده است. نام ايسيغ كول بارها در تاريخ نظامی آسيای ميانه آمده است. تيمور به احتمال در جزيره‌ای ميان درياچه قلعه‌ای بنا كرد و در آن گروهی از تاتارهايی را كه گمان می‌رود از آسيای صغير آورده بود، جای داد. اين همان دژی است كه ميرزا محمد حيدر دو غلات آن را قوی سو ناميده است (ص 78؛ بارتولد، همانجا). اكنون در درياچه اثری از جزيره نيست. محتمل است كه جزيره و دژ ياد شده در نتيجۀ زمين‌لرزه منهدم شده باشند (همانجا).
در سده‌های 17 و 18 م كرانۀ ايسيغ كول تحت حاكميت قلموقهايی قرار داشت كه دين بودايی داشتند. در روزگار قلموقها كرانۀ درياچه مرتع دامهای قبيلۀ قراقرقيز بود. پس از تسلط چينيها بر اراضی قلموقها دولت چين با وجود تلاش بسيار، نتوانست در اين نواحی از موقعيتی استوار، برخوردار شود. اواسط سدۀ 19 م روسها به سوی منطقۀ ايلی روان شدند (نک‌ : ه‌ د، ايلی). بخشی از افراد قراقرقيز در 1855 م ناگزير به حاكميت روسها تن در دادند، بقيه نيز در 1860 م حاكميت روسها را پذيرفتند (بارتولد، III/ 439).
استان ايسيغ كول در 11 دسامبر 1970 تأسيس گرديد. اين استان كه در بخش شرقی جمهوری قرقيزستان واقع شده، از جنوب شرق با جمهوری خلق چين هم مرز است (BSE3, X/ 544). مساحت استان ايسيغ كول را 500‘43 كمـ2، و جمعيت آن را در 1985 م/ 1364 ش، 379 هزار نفر نوشته‌اند كه 33٪ آنان در شهرها زندگی می‌كردند. اين استان دارای 3 شهر با مركزی به نام پرژوالسك است («فرهنگ ... »، 510). استان ايسيغ كول به 4 شهرستان تقسيم شده است. بجز قرقيزها كه بخش بزرگی از جمعيت را تشكيل می‌دهند، قزاقها، تاتارها، قلموقها، ازبكها، اويغورهار، دونگايها، روسها، اوكرايينيها و اقوامی ديگر نيز در اين استان سکنى دارند. تراكم جمعيت در استان ايسيغ كول، اندكی بيش از 5/ 7 نفر در هر كمـ2 است و اشتغال عمدۀ اهالی دامداری است (BSE3, X/ 545).

مآخذ

ابن عربشاه، احمد، عجائب المقدور فی اخبار تيمور، قاهره، 1305 ق؛
حدود العالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362 ش؛
شرف‌الدين علی يزدی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدين اورونبايوف، تاشكند، 1972 م؛
قدامة بن جعفر، «الخراج»، همراه المسالك والممالك ابن‌خردادبه، به كوشش دخويه، ليدن، 1889م؛
گرديزی، عبدالحی، زين الاخبار، به كوشش عبدالحی حبيبی، تهران، 1347 ش؛
مجمل التواريخ و القصص، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1317 ش؛
ياقوت، بلدان؛
نيز:

Azatian, A. A. etal., Istoriya otkrytiya i issledovaniya sovetskoĭ Azii, Moscow, 1969;
Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow,1965-1966;
BSE3;
Dughlat, M. H., Tarikh-i-Rashidi, tr. N. Elias, Patna, 1973;
EI2;
Sovetskiĭ entsiklopedicheskiĭ slovar’, Moscow, 1987.
عنايت الله رضا