انجدان

اَنْجِدان، از روستاهای قدیم اراك و مركز تجدید حیات فرهنگی ـ تبلیغی و جایگاه امامان اسماعیلی نزاری پس از سقوط الموت.
انجدان معرب واژۀ انگدان، و نام گیاهی است كه مادۀ انگرود یا آنغوزه را از آن می‌گیرند. این گیاه در اطراف روستای انجدان به فراوانی می‌روید و بدین‌سبب، این روستا را بدین نام خوانده‌اند ( برهان قاطع، 1/ 166؛ فرهنگ رشیدی، 166؛ دهگان، 12). نام انجدان در منابع قدیمی به صورتهای انک‌وان و انک‌دان نیز آمده است (شرف‌الدین، 500؛ میرخواند، 4/ 594؛ یزدی، 31). چنانک‌ه از منابع برمی‌آید، استفاده از واژۀ انجدان پس از اقامت امامان اسماعیلی در این محل رواج یافت (دهگان، همانجا).
انجدان از روستاهای دهستان مشك‌آباد بخش مركزی شهرستان اراك در استان مركزی است. این روستا در منطقه‌ای كوهستانی قرار دارد كه كوه چشمه و كوه برف شاه در اطراف آن است و غارهای كوچك و بزرگ فراوانی در نزدیكی آن وجود دارد. ارتفاع انجدان از سطح دریا 2 هزار متر است. این روستا در 64 كیلومتری شمال خمین، 37 كیلومتری شرق اراك و با همین فاصله از غرب محلات قرار گرفته است. طبق آمار 1365ش، جمعیت انجدان 925 نفر بوده است كه كارهای عمدۀ آنان كشاورزی و دامداری است. محصولات آن گندم، جو، یونجه و انگور است. آب روستا از چشمه و قنات تأمین می‌شود و مذهب ساكنان انجدان شیعۀ اثنا عشری است ( فرهنگ آبادیها ... ، 14؛ فرهنگ جغرافیایی ... ، 25؛ دهگان، 132- 138؛ دفتری، 459).
از پیشینۀ كهن انجدان تا سدۀ 8 ق/ 14م آگاهی دقیق در دست نیست. ناحیه‌ای كه امروزه انجدان در آن قرار دارد، در سده‌های نخستین اسلامی جزو كورۀ دوراخور قم بوده است، اما در هیچ یك از منابعی كه از دوراخور نام برده‌اند، به انجدان یا نامی مشابه آن اشاره نشده است (قمی، 117، 141-142؛ دهگان، 2-3).
از سدۀ 9 ق/ 15 م پس از استقرار پایگاه امامان اسماعیلی در انجدان بر اهمیت این محل افزوده شد و پیروان این مذهب از نقاط دور و نزدیك برای زیارت امامان و اعطای نذوراتشان به انجدان می‌آمدند. پس از سقوط قلعۀ الموت توسط هلاكوخان (654 ق/ 1256 م) گروهی از اسماعیلیان در آذربایجان ساكن شدند و پایگاه امام نزاری به آذربایجان منتقل شد. پس از تقسیم نزاریان به دو شعبۀ محمدشاهی و قاسم شاهی، قاسم شاهیان تصمیم به تغییر محل سكنای امامشان از آذربایجان گرفتند، زیرا پایگاه آنان در آذربایجان كه تحت فرمان حاكمان سنی مذهب قرار داشت، ایمن نبود.در هنگام امامت مستنصربالله دوم (868-885 ق/ 1464-1480 م)، مشهور به شاه قلندر، سی و دومین رهبر نزاری، پایگاه امامان به انجدان انتقال یافت. انجدان بعد از جست‌وجو و بررسی برای اقامت امامان نزاری انتخاب شد، زیرا دارای شرایط ویژه‌ای بود و به دو شهر كاشان و قم كه دارالمؤمنین خوانده می‌شد و به طور سنتی از مراكز قدرت شیعیان به شمار می‌رفت، نزدیك بود. اسماعیلیان در انجدان دوباره نیرو گرفتند و سازمان جدیدی ایجاد كردند؛ فرستادن داعیان نیز برای تبلیغ به نقاط مختلف آغاز گردید. در این دوره امامان نزاری انجدان دیدگاههای خود را تحت پوشش فرقه‌های صوفیه بیان می‌كردند. احیای انجدان، نوزایی دوبارۀ اندیشه و فعالیتهای تبلیغی اسماعیلیان بود (دفتری، 467-469؛ خراسانی، 139-140؛ ایوانف، 49).
در دورۀ حكومت صفویه در ایران سیاست مذهبی برپایۀ مرشد و مرید قرار داشت و رهبری مذهبی غیر از پادشاه صفوی مورد پذیرش نبود، بنابراین، نزاریان به سبب شناخته شدن شخصیت حقیقی امامان نزاری و فعالیت آشكارشان تحت فشار و آزار قرار گرفتند. در 981ق/ 1573م امیرخان موسیلو حاكم همدان به دستور شاه طهماسب به كاشان و انجدان هجوم برد و اسماعیلیان را قتل عام، و مرادمیرزا رهبر آنان را دستگیر كرد (قاضی احمد، 1/ 582-584). صادق كیا (ص 36-37) به نقل از تاریخ الفی به اقامت گروهی از نقطویان در نواحی كاشان و انجدان اشاره می‌كند كه همزمان با سركوب اسماعیلیان در دورۀ شاه طهماسب بود. نقطویان انجدان نیز سركوب شدند. احتمالاً بین این دو فرقه همكاری وجود داشت و گروهی از نقطویان در انجدان، یا نواحی اطراف آن زندگی می‌كردند. در دورۀ شاه عباس (998- 1038 ق/ 1590- 1629 م)، اسماعیلیان نزاری بار دیگر طریق تقیه پیش گرفتند و روابط حسنه‌ای بین امامان نزاری انجدان و شاه عباس برقرار گردید و خلیل‌الله سی و نهمین امام نزاری با یكی از خواهران شاه عباس ازدواج كرد و در فرمانی امامان انجدان از پرداخت مالیات معاف شدند. در زمان امامت شاه نزار، چهلمین امام نزاری پایگاه امامان به روستای كهك محلات در 35 كیلومتری انجدان انتقال یافت (دفتری، 474, 498؛ دهگان، 38).
در دورۀ اشرف افغان (ه‌ م) انجدان محل برخورد سپاهیان اشرف و عثمانیها بود و بعد از شكست سپاهیان عثمانی، به دستور اشرف انجدان ویران شد و قلعۀ نورآباد كه در هنگام اقامت امامان نزاری در انجدان ارگ آنان بود، با خاك یكسان گردید و گروه كثیری از ساكنانش كشته، یا اسیر شدند. در دوره‌های بعد انجدان اعتبار گذشته را نداشت، چنانک‌ه در دورۀ قاجار تنها به عنوان شكارگاهی مناسب مورد توجه بود (حزین، 63؛ فووریه، 365-366).
انجدان و نواحی اطراف آن در مدت اقامت امامان نزاری در سده‌های 9-11 ق/ 15-17م از مراكز اندیشۀ غیر وابسته به حكومت مركزی بود و نخستین رساله‌های اسماعیلیان نزاری پس از سقوط الموت در انجدان نگاشته شد. ملاصدرا حكیم برجستۀ دورۀ صفوی مدتی از زندگیش را در انزوا در كهك قم كه در نزدیكی انجدان قرار داشت، گذراند و به نوشتۀ دهگان با امام نزاری در ارتباط بود (همانجا).
انجدان خاستگاه نویسندگان و ادیبان برجستۀ پس از سدۀ 9 ق/ 15 م در ایران بود كه از آن جمله‌اند: ملاداعی انجدانی و برادرش ملك طیفور، شاه طاهر دكنی و میرزا ابوتراب بیك فرقتی (واله، 479؛ آذر، 239-240؛ فخرالزمانی، 413 به بعد؛ دفتری، 437).
امامان اسماعیلیه در دورۀ اقامتشان در انجدان آثار و بناهایی ایجاد كردند كه امروزه اكثر آنها ویران شده است، از جمله قلعۀ نورآباد، قلعۀ امیرخان، قلعۀ وزیر و كاروانسرای شاه عباسی. در انجدان دو مقبره وجود دارد كه مزار شماری از امامان نزاری و خانواده‌هایشان بود. انجدان نسبت به جمعیت اندكش دارای مساجد و حسینیه‌های بسیاری است كه طبق نوشتۀ دهگان به 17 یا 18 باب می‌رسد و این نشان از اهمیت مذهبی و فرهنگی انجدان در گذشته دارد؛ از جمله مسجد سرچشمه كه مشهور به مسجد شاه خلیل‌الله بود و مسجد جامع كه توسط شاه خلیل‌الله تعمیر شد و تاریخ بنای آن را به سده‌های نخستین اسلام نسبت می‌دهند (دهگان، 28- 29، 31، 106-110؛ ایوانف، 53-56؛ دفتری، 459-460؛ قطب، 145).

مآخذ

آذربیگدلی، لطفعلی، آتشكده، به كوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛
برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به كوشش محمد معین، تهران، 1357ش؛
حزین، محمدعلی، تاریخ، اصفهان، 1332 ش؛
خراسانی فدایی، محمد، تاریخ اسماعیلیه، به كوشش ا. سیمیونوف، تهران، 1362 ش؛
دهگان، ابراهیم، كارنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراك، اراك، 1345 ش؛
شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدین ارونبایوف، تاشكند، 1972 م؛
فخرالزمانی، عبدالنبی، تذكرۀ میخانه، به كوشش احمد گلچین معانی، تهران، 1363 ش؛
فرهنگ آبادیهای كشور (سرشماری 1365 ش)، شهرستان آشتیان، تهران، 1367 ش؛
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش، ج 59؛
فرهنگ رشیدی، عبدالرشید بن عبدالغفور تتوی، به كوشش م. عباسی، تهران، 1337 ش؛
فووریه، ژان باتیست، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، دنیای كتاب؛
قطب، علی، «مختصری از جغرافیای تاریخی اراك»، مجلۀ آثار ملی، تهران، 1355 ش، شم‌ 3-4؛
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359 ش؛
قمی، حسن، تاریخ قم، ترجمۀ حسن بن علی قمی، به كوشش جلال‌الدین طهرانی، تهران، 1361 ش؛
كیا، صادق، «نقطویان یا پسیخانیان»، ضمیمۀ ایران كوده، تهران، 1331 ش، شم‌ 13؛
میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛
واله اصفهانی، محمد یوسف، خلد برین، به كوشش هاشم محدث، تهران، 1372 ش؛
یزدی، حسن، جامع التواریخ حسنی، به كوشش حسین مدرسی طباطبایی و ایرج افشار، كراچی، 1987 م؛
نیز:

Daftary, F., The Ismāʿīlīs: Their History and Doctrines, Cambridge, 1992;
Ivanow, W., «Tombs of Some Persian Ismaili Imams», Journal of the Bombay Branch of the Royal Asiatic Society, London, 1938, vol. XIII.
مجید سمیعی