ام القیوین

اُمُّ الْقَیْوَیْن، یكی از 7 امیرنشین امارات متحدۀ عربی. این نام را برگرفته از «ام القوّة» به معنای مركز نیرو دانسته‌اند كه به تدریج به ام القوین و سپس به ام القیوین تبدیل شده است (جناب، 306).
این امارت در جنوب شبه جزیرۀ مسندم، بر امتداد ساحل موسوم به ساحل مهادن یا متصالح یا قرصنه در °25 و ´35 عرض شمالی و °55 و ´34 طول شرقی قرار دارد ( بریتانیكا؛ سنان، 19؛ مجتهدزاده، 166).
شیخ‌نشینهای هفتگانۀ مسندم و دیگر نقاط جنوبی خلیج فارس تا پیش از سدۀ 12 ق/ 18 م عملاً قرنها تحت تسلط و حاكمیت ایران بوده است. به هنگام گسترش حاكمیت نادرشاه افشار بر كرانه‌های جنوبی خلیج فارس، شیوخ قاسمی جلفار (رأس الخیمه) در مسندم نفوذ و حاكمیت داشتند. پس از نادر و سقوط دولت افشاریه، نفوذ شیوخ قواسم تا كرانه‌های شمالی خلیج فارس گسترش یافت. در اوایل سدۀ 13ق/ 19م شبه جزیرۀ مسندم تحت سلطۀ وهابیان درآمد. نیروی دریایی بریتانیا كه در پی تسلط بر مناطق خلیج فارس بود، به رویارویی با شیوخ منطقه پرداخت و پس از شكست دادن آنان در 1820م قرار داد صلحی میان شیوخ قواسم مسندم و بریتانیا منعقد شد. طبق این قرارداد قبایل مسندم به صورت حكومتها و واحدهای سیاسی و مستقل از یكدیگر و در عین حال وابسته به بریتانیا درآمدند و قلمرو این شیوخ امضا كنندۀ صلح، امارات متصالحه (صلح كننده) نامیده شد. شیخ‌نشین ام القیوین كه حكومتش در آن زمان با شیخ عبدالله بن راشد بود، از نخستین امضاكنندگان این قرارداد بود. تقسیم اصلی قلمرو شیوخ در 1921 م/ 1300 ش صورت گرفت. در این زمان ام القیوین همراه ابوظبی، دبی، شارجه (شارقة)، رأس الخیمه، عجمان و فجیره یكی از شیخ‌نشینهای هفتگانۀ مسندم شد. در 1971 م/ 1350 ش با خروج بریتانیا از خلیج فارس، شیخ‌نشینهای موسوم به متصالحه، فدراسیون «امارات عربی متحده» را تأسیس كردند (نک‌ : اسعدی، 1/ 208، 226؛ اقتداری، 337، 338؛ بشیر، 22-23؛ دلدم، 137-140؛ سنان، 19-20؛ مجتهدزاده، 164-166، 178).
امارت ام القیوین كه پس از عجمان كوچك‌ترین امارات متصالحۀ عربی است، تنها شیخ‌نشین شبه جزیرۀ مسندم است كه سرزمینش محدودۀ جغرافیایی یكپارچه‌ای را شامل می‌شود (سنان، 124؛ مجتهدزاده، 178؛ میریان، 181). امارت ام القیوین در جنوب و غرب رأس الخیمه و به فاصلۀ 6 كیلومتری شمال عجمان قرار گرفته است. شارجه در 31 كیلومتری، و دبی در 45 كیلومتری جنوب غربی ام القیوین قرار دارند. ساحل خلیج فارس به طول 24 كمـ شمال غربی و غرب آن را فراگرفته است (جناب، 304؛ بشیر، 20؛ میریان، همانجا؛ یغمایی، 126). وجود مرزهای مورد اختلاف و نامعین، تعیین دقیق مساحت ام القیوین را بسیار مشكل و شـاید ناممكن ساخته است، اما می‌توان گفت حدود 777 كمـ2 مساحت دارد كه معادل 1٪ كل مساحت امارات متحده را به خود اختصاص داده است (اسعدی، 1/ 208؛ اقتداری، 343؛ بشیر، 20، 22؛ جناب، همانجا؛ میریان، 182؛ بریتانیكا؛ WNGD, 1243). مركز آن شهر ام القیوین است كه بر جزیره‌ای واقع شده است و هنگام جزر آب به خاك اصلی امارت ام القیوین می‌پیوندد (بشیر، 20؛ جناب، 305).
آب و هوای ام القیوین خشك و صحرایی است. در زمستان دمای آن به °25 سانتی‌گراد می‌رسد و در تابستان آب و هوای آن مانند دیگر امارات ساحلی گرم و مرطوب است. این سرزمین شامل واحۀ بزرگی است كه از كرانه‌های شمالی شهر ام القیوین آغاز می‌شود و تا فلج المعلى در جنوب خاوری ادامه دارد. در شرق این واحه، وادی مرفق ــ دهانۀ دره‌ای از كوه حجاز ــ واقع شده است (بشیر، همانجا؛ جناب، 304؛ مجتهدزاده، همانجا؛ اسعدی، 1/ 210؛ یغمایی، همانجا).
تا سدۀ 19م اوضاع اقتصادی ام‌القیوین صورت مناسبی نداشت، تا اینک‌ه در دوران حكومت احمد بن عبدالله بن راشد، ام القیوین با كنیا، سومالی و زنگبار ارتباط تجاری برقرار كرد و به صورت غنی‌ترین امارت ساحل خلیج فارس درآمد (جناب، 306). مراودات تجاری و اقتصادی با سواحل ایرانی خلیج فارس نیز پیوسته جریان دارد و ایرانیان در آنجا صاحب مؤسسات گوناگون چون مدارس، شعبۀ بانک و شركتهای بازرگانی هستند (میریان، 181-182). كار اصلی مردم ام‌القیوین ماهیگیری است و اقتصاد آن برپایۀ وصول 30٪ از عواید نفتی شارجه و امتیاز انتشار تمبر و كمك دیگر امارات و برخی كشورهای عربی استوار است (جناب، 305؛ میریان، 181؛ اسعدی 1/ 240؛ سنان، همانجا؛ جعفری 329). در 1969 م/ 1348 ش حاكم‌ام القیوین قراردادی به مدت 40 سال برای اكتشاف نفت در حوزۀ خشكی ام القیوین با شركت شل منعقد كرد و حق الامتیازی بابت آن و بهره‌برداری از گازهای طبیعی نفت دریافت نمود (جناب، 311-312). فعالیت كشاورزی در ام القیوین بسیار ضعیف و اندك است. تنها در واحۀ فلج المعلى در مرزهای جنوب غربی ام‌القیوین به سبب وجود آب، كشت و زرع صورت می‌پذیرد. در آن واحه نخل، سبزیجات و درختان انبه وجود دارد (بشیر، همانجا؛ جناب، 304؛ بریتانیكا). مرغداری و تولید لبنیات نیز از اوایل سال 1980 م در این امارت رواج یافته است (اسدی، 210، 212).
جمعیت ام القیوین از حدود 17 هزار نفر در 1975 م/ 1354 ش به حدود 29 هزار نفر در 1986 م/ 1365ش افزایش یافت. جمعیت شهر ام‌القیوین را در دهۀ 1990م تا 15 هزار تن نیز برآورد كرده‌اند (اسعدی، 1/ 210؛ اقتداری، 343؛ مجتهدزاده، 178؛ كتاب سبز، 4). ظاهراً بیشتر مردم آن سرزمین ایرانی تبارند كه به زبان عربی و فارسی سخن می‌گویند. ساكنان بومی آن را قبایل آل بوعلی و السودان و قبیلۀ غفیری تشكیل می‌دهند (اسعدی، 213؛ قلعجی، 672؛ میریان، همانجا)؛ مردم عرب زبان آن پیرو مذاهب پنج گانۀ اسلامند. قبیلۀ غفیری حنبلی مذهب، و قبایل آل بوعلی و السودان وهابی مسلكند (اسعدی، قلعجی، مجتهدزاده، میریان، همانجاها).
حاكم ام القیوین از 1981 م/ 1360 ش، شیخ راشد بن احمد آل علی از خاندان المعلى از شاخه‌های قبیلۀ آل بوعلی است. معمولاً این مقام در خانوادۀ امیران المعلى به توالی باقی مانده است (ریس، 661، 674؛ بایندر، 30؛ جناب، 306). امارت ام القیوین صاحب 4 كرسی در مجلس ملی اتحادیۀ امارات عربی است (بشیر، 33، 149؛ صباح، 59).
در ام القیوین آثاری از دوران نادرشاه افشار همچون قلعه‌ها و توپهای بزرگ موجود است. برخی این توپها را از پرتغالیها دانسته‌اند (اسعدی، 1/ 209؛ جناب، 305-306).

مآخذ

اسدی، فوزی عبدالمجید، «التنمیة الزراعیة و دورها فی تحقیق الامن الغذائی فی دولة الامارات العربیة المتحدة»، دراسات فی مجتمع الامارات، شارجه، 1990 م، ج 4؛
اسعدی، مرتضى، جهان اسلام، تهران، 1366 ش؛
اقتداری، احمد، حاشیه و تعلیقات بر تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آنها با ایران محمدعلی سدیدالسلطنۀ مینابی، تهران، 1370 ش؛
بایندر، غلامعلی، خلیج فارس، خرمشهر، 1317ش؛
بشیر، اسكندر، دولة الامارات العربیة المتحدة، بیروت، 1402ق/ 1982 م؛
جعفری ولدانی، اصغر، كانونهای بحران در خلیج فارس، تهران، 1371 ش؛
جناب، محمدعلی، خلیج فارس، تهران، 1342 ش؛
دلدم، اسكندر، خلیج فارس، تهران، 1363 ش؛
ریس، ریاض نجیب، وثائق الخلیج، لندن، 1987 م؛
سنان، محمود بهجت، ابوظبی، بغداد، 1389 ق/ 1969 م؛
صباح، سالم جبیر، امارات خلیج فارس و مسألۀ نفت، ترجمۀ علی بیگدلی، تهران، 1368 ش؛
قلعجی، قدری، الخلیج، بیروت، دارالكاتب العربی؛
كتاب سبز (امارات متحدۀ عربی)، وزارت امور خارجه، تهران، 1368 ش؛
مجتهدزاده، پیروز، كشورها و مرزها در منطقۀ ژئوپلیتیك خلیج فارس، ترجمۀ حمیدرضا ملك محمدی نوری، تهران، 1372 ش؛
میریان، عباس، جغرافیای تاریخی خلیج و دریای پارس، خرمشهر، 1353 ش؛
یغمایی، اقبال، خلیج فارس، تهران، 1352 ش؛
نیز:

Britannica, 1978;
WNGD.
سیمین محقق