المالی

اِلْمالی، مرکز شهرستانی به همین نام از توابع استان انطالیه در ترکیه. در منابع مختلف، نام آن به صورت آلمالی (IA, IV/ 238) و اِلمالو (EI2, II/ 695؛ بستانی، 4/ 292)، به معنی شهر سبب (اولیا چلبی، IX/ 278؛ EI2، همانجا) نیز آمده، و نامهای پیشین آن کابالی و آمِلاس بوده است (YA, II/ 794؛ «دائرة‌المعارف ... »، II/ 746).
المالی در جنوب غربی آناتولی، ناحیۀ تِکّه، و در °36 و ´45 عرض شمالی و °29 و ´55 طول شرقی قرار دارد و در جلگه‌ای محصور با کوههای بلند، بر دامنۀ جنوبی کوهی به همین نام و به ارتفاع 505‘2 متر واقع شده است و 150‘1 متر از سطح دریا ارتفاع دارد (EI2، IA، همانجاها). مساحت آن 594‘1 کم‌2 است («دائرة‌المعارف»، همانجا). بر اساس سرشماری 1980 م، شهرستان المالی 31 دهکده، و شهر مرکز آن حدود 15 هزار نفر جمعیت داشته است (YA, II/ 828)؛ ولی برپایۀ سرشماری 1990م جمعیت شهرستان 324‘35 نفر بوده است که 384‘12 نفر در مرکز سکنى داشتند که با توجه به آمار 1985 م جمعیت مرکز این شهرستان کاستی داشته است («آمار ... »، 24).
المالی دارای آب و هوای لطیف و فرح‌بخش مدیترانه‌ای است. در محدودۀ شهرستان دو دریاچه به نامهای آولان و قره‌گُل وجود دارد («دائرة‌المعارف»، همانجا). جلگۀ المالی از شرق به ارتفاعات بیک داغلاری، از جنوب به الماداغی، از شمال به کوهوداغی (به ارتفاع 409‘2 متر) و از غرب به اَرَن داغی (به ارتفاع 403‘2 متر) محدود است (IA، نیز EI2، همانجاها). اطراف المالی را باغهای میوه و درختان مختلف احاطه کرده است (اولیا چلبی، IX/ 280؛ سامی، 2/ 1025؛ بستانی، همانجا).
المای ناحیۀ وسیعی است که از طرف شمال به انطاکیه و از غرب به آیدین و از جنوب غرب به قاش و از جنوب و شرق به دریای مدیترانه محدود است (سامی، همانجا). این شهر از طریق جادۀ پر رفت و آمد قورقودالی (استانوز سابق) در فاصلۀ 123 کیلومتری انطاکیه (مرکز استان) واقع شده است (میدان لاروس، IV/ 202؛ IA، همانجا). المالی به سبب اینکه در محل اتصال راههای فینیکه، قاش و فتحیه قرار گرفته، و از طریق جادۀ آجی پیام به دِنیزلی نیز متصل است، یکی از مراکز مهم اقتصادی و تجاری ناحیۀ تکه به شمار می‌رود (همانجاها). شنبرن که در 1841 م از المالی دیدن کرده است، می‌نویسد: بخشی از جمیعت 10 هزار نفری این شهر را یونانیها (رومیها) و ارمنیها تشکیل می‌دهند (IA، همانجا) و سامی تنها 300 نفر از جمعیت 7 هزار نفری شهر را مسیحی، و بقیه را مسلمان ذکر می‌کند (همانجا).
اقتصاد المالی وابسته به کشاورزی، دامپروری و محصولات جنگلی به خصوص چوب است. علاوه بر آن کشت حبوبات و پرورش درختان میوه رواج دارد. محصول عمدۀ میوۀ این ناحیه سیب، گلابی، لیمو، پرتقال و زیتون است («دائرة‌المعارف»، II/ 749؛ IA, IV/ 238). بخش مهم اراضی المالی کوهستانی با آب فراوان، و جلگه‌های حاصل‌خیز است. عشایر آن در جنگلهای اطراف به کار چوب‌بری مشغولند و چوبهای خود را از طریق بندر فینیکه در 60 کیلومتری جنوب المالی به فروش می‌رسانند (سامی، نیز EI2، IA، همانجاها). چرم‌سازی در اینجا پیشرفت زیادی کرده، شهر دارای چند دباغ خانه است. ضمناً در خانه‌ها بافندگی با کارگاههای دستی انجام می‌گیرد («دائرة‌المعارف»، IA، همانجاها).

پیشینۀ تاریخی

المالی در بخش جنوبی ناحیۀ باستانی لیکیا (لیکیه) قرار گرفته است (EI2, II/ 695;
YA, II/ 794). لیکیا که شهرهای المالی، قاش، فینیکه و کوملوجای امروزی را در محدودۀ خود جای داده است. از قدیم‌ترین مراکز اسکان جمعیت به شمار می‌آید. بر اساس مطالعاتی که بر روی سکه‌های یافت شده در آن حوالی انجام گرفته است، دوران لیکیاییها به سده‌های 5 و 6‌ق‌م مربوط می‌شود. برخی از باستانشناسان و مردم‌شناسان، لیکیاییها را از اقوام آسیایی و نزدیک به قوم اِرتوسک می‌دانند و معتقدند که آنها طی کوچهای اولیۀ خود در این نواحی اسکان یافته‌اند. با اینهمه، تاکنون آگاهیهای اندکی از دوران کهن سرزمین لیکیا به دست آمده است (YA، همانجا). منطقۀ المالی در طول تاریخ تحت سلطۀ حکومتها و تمدنهای مختلفی قرار داشته، ولی دوران حاکمیت آنها به طور دقق مشخص نشده است («دائرةالمعارف»، YA، همانجاها). در زمان ایلدرم بایزید، المالی از دست امیرنشین تکه خارج شد و تحت تسلط عثمانیها قرار گرفت (همانجاها). در سالهای نخستین حکومت عثمانی، المالی مرکز «لوا»ی تکه شد و محل اقامت پاشاهای تکه گردید (اولیا چلبی، IX/ 278, 285؛ YA، سامی، همانجاها). پس از آنکه مرکز اداری لوا به انطالیه انتقال یافت، المالی به صورت مرکز «قضا» باقی ماند و در سدۀ 13 ق/ 19 م همچنان مرکز قضای شهرستان انطالیه تابع ولایت قونیه بود (سامی، نیز، IA، EI2، همانجاها) و در حال حاضر از شهرستانهای تابع استان انطالیه است (YA, II/ 828).
اولیا چلبی که در حوالی سال 1082ق المالی را سیاحت کرده ‌است، از این شهر با ستایش یاد می‌کند و می‌نویسد: خانه‌های المالی بر دامنه‌های کوه و بر روی هم ساخته شده است. جمعاً 888‘8 خانه با سقف چوبی، 32 محله و 300 دکان دارد. کوچه‌هایش وسیع و حیاط خانه‌هایش پر از گل و درختان میوه است. آب این شهر فراوان و بسیار گواراست (IX/ 279-280).

آثار تاریخی المالی عبارتند از: مسجد جامع عمر پاشا که در 1016 ق/ 1607 م بنا شده، و از آثار مهم دوران حکومت عثمانی است (YA, II/ 865؛ اولیاچلبی، IX/ 279؛ EI2، «دائرة‌المعارف»، همانجاها). مسجد جامع قدیم آن در حریق 1945 م ویران شده، و تنها مناره‌ای از آن باقی مانده است (YA، همانجا). تکیۀ اَبدال موسى را نیز می‌توان جزو آثار تاریخی نام برد («دائرة‌المعارف»، همانجا).
در ترکیه 3 قصبۀ دیگر نیز به نام المالی وجود دارد.

مآخذ

بستانی؛
سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛
نیز:

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991;
EI2;
Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1935;
IA;
Meydan-Larousse, Istanbul, 1987;
YA;
Yeni Türk ansiklopedisi, Istanbul, 1985.
جلال خسروشاهی