بومسلم رازی

بومُسْلِم‌ رازی‌ (مق‌ ح‌ 488ق‌ /1095م‌)، از بزرگان‌ ری‌ در عهد سلجوقیان‌ كه‌ مقارن‌ وزارت‌ نظام‌ الملك‌ طوسی‌ (451- 458ق‌ / 1059-1066م‌) می‌زیسته‌، و از او با عنوان «رئیس‌ ری‌» یاد شده‌ است‌.
آنچه‌ از سوابق‌ خانوادگی‌ بومسلم‌ می‌دانیم‌، به‌ یكی‌ از قصاید معزی‌، امیرالشعراء دربار سنجر مربوط می‌شود؛ معزی‌ در یكی‌ از ابیات‌ این‌ قصیده‌ از بومسلم‌ با عنوان «سروشیار» یاد كرده‌ است‌ (ص‌ 212)، اما دربارۀ این‌ عنوان‌ نكته‌ای‌ در مآخذ موجود دیده‌ نمی‌شود. به‌ هر حال‌، گویا بومسلم‌ از خاندان‌ پرنفوذی‌ در ری‌ برخاسته‌ بود، زیرا با آنكه‌ در نوخاستگی‌ پدر خویش‌ را از دست‌ داد (همانجا)، بعدها از چندان‌ اهمیتی‌ برخوردار شد كه‌ به‌ مقام «ریاست‌ ری‌» و خویشاوندی‌ با وزیر قدرتمندی‌ چون‌ خواجه‌ نظام‌ الملك‌ دست‌ یافت‌ (ابن‌ اثیر، 10 /316؛ منجم‌ باشی‌، 1 /گ‌ 473 ب‌؛ دفتری‌، 339؛ قس‌: كانپوری‌، 166). در یكی‌ از كهن‌ترین‌ مآخذ از بومسلم‌ با القاب «استاد» و «ثقة الملك‌» یاد شده‌ است‌ (قزوینی‌، 33) كه‌ هر دو لقب‌ می‌تواند اشاره‌ای‌ به‌ منزلت‌ اجتماعی‌ او باشد.
در منابع‌ نام‌ بومسلم‌ نخستین‌ بار در شرح‌ وقایع‌ مربوط به‌ دستگیری‌ حسن‌ صباح‌ ذكر شده‌ است‌. در این‌ زمان‌ كه‌ بومسلم‌ ریاست‌ ری‌ داشت‌، فعالیت‌ شبكه‌های‌ پنهانی‌ دعوت‌ اسماعیلیان‌ ایران‌ در این‌ شهر گسترش‌ یافته‌، و حسن‌ صباح‌ نیز خود در این‌ نواحی‌ اقامت‌ گزیده‌ بود. گر چه‌ زمان‌ وقایع‌ یاد شده‌ در مآخذ موجود به‌ طور دقیق‌ معین‌ نشده‌، اما می‌دانیم‌ كه‌ حسن‌ صباح‌ دست‌ كم‌ تا 467ق‌ /1075م‌ در ری‌ بوده‌ است‌ (رشیدالدین‌، چ‌ دبیرسیاقی‌، 4؛ ابوالقاسم‌، 1 /138؛ حافظ ابرو، 192؛ دفتری‌، .(337 نظام‌ الملك‌ كه‌ از فعالیتهای‌ حسن‌ صباح‌ و رفت‌ و آمد داعیان‌ اسماعیلی‌ مصر به‌ نزد او آگاهی‌ داشت‌، بومسلم‌ را به‌ دستگیری‌ حسن‌ صباح‌ فرمان‌ داد و بومسلم‌، گر چه‌ در طلب‌ وی‌ از هیچ‌ تلاشی‌ فروگذار نكرد، اما چون‌ حسن‌ از ری‌ گریخت‌، نتوانست‌ او را دستگیر كند (جوینی، 3 /193؛ابوالقاسم‌، 1 /138-139؛ رشیدالدین، چ‌ دانش‌پژوه‌، 103؛ منجم‌ باشی‌، همانجا)؛ تا 483ق‌ /1090م‌ كه‌ حسن‌ صباح‌ مخفیانه‌ وارد قلعۀ الموت‌ شد (رشیدالدین‌، همان‌ چ‌، 104؛ دفتری‌، 339)، احتمالاً بومسلم‌ همچنان‌ در پی‌ او بود.
در 485ق‌ /1092م‌ كه‌ بركیارق‌ به‌ سلطنت‌ نشست‌ (ابن‌ جوزی‌، 16 /301)، بومسلم‌ نخستین‌ كسی‌ بود كه‌ در ری‌ تاج‌ بر بالای‌ سرش‌ بیاویخت‌ (ظهیرالدین‌، 35؛ راوندی‌، 140-141؛ رشیدالدین‌، چ‌ آتش‌، 2 /302؛ شبانكاره‌ای‌، 106).
فعالیتهای‌ ضد اسماعیلی‌ بومسلم‌ احتمالاً با شدت‌ ادامه‌ یافت‌؛ بنابراین‌، اسماعیلیان‌ حضور او را در ری‌ تاب‌ نیاوردند، و بومسلم‌ در 488ق‌ /1095م‌ به‌ دست‌ یكی از فداییان اسماعیلی‌ به‌ نام‌ خداداد رازی‌ به‌ قتل‌ رسید (ابوالقاسم‌، 169؛ حافظ ابرو، 223؛ خواندمیر، 2 /467؛ دفتری‌، همانجا). اقبال‌ آشتیانی‌ تاریخ‌ قتل‌ بومسلم‌ را در 494ق‌ /1101م‌ آورده‌ است‌ (ص‌ 82) كه‌ درست‌ به‌ نظر نمی‌رسد، زیرا اولاً در هیچ‌ مأخذ دیگری‌ به‌ این‌ تاریخ‌ اشاره‌ نشده‌، و ثانیاً ابن‌ اثیر (همـانجـا) ــ یكی‌ از منـابع‌ اقبال‌ ــ در ذیل‌ این‌ تاریخ‌ تنها به‌ بومسلم‌ اشاره‌ كرده‌، و از ماجرای‌ قتل‌ او به‌ دست‌ فدایی‌ اسماعیلی‌ سخنی‌ به‌ میان‌ نیاورده‌ است‌. با این‌ همه‌، از گزارش‌ بنداری‌ در زبدة النصرة برمی‌آید (نک‌ : ص‌ 85-86) كه‌ شاید بومسلم‌ رازی‌ تا دورۀ وزارت‌ سعدالملك‌ آبی‌ (488-500ق‌) نیز حیات‌ داشته‌ است‌.

مآخذ

ابن‌ اثیر، الكامل‌؛
ابن‌ جوزی‌، عبدالرحمان‌، المنتظم‌، به‌ كوشش‌ محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت‌، 1412ق‌ /1992م‌؛
ابوالقاسم‌ كاشانی‌، عبدالله‌، زبدة التواریخ‌، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ دانش‌ پژوه‌، تهران‌، 1366ش‌؛
اقبال‌ آشتیانی‌، عباس‌، وزارت‌ در عهد سلاطین‌ بزرگ‌ سلجوقی‌، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ دانش‌ پژوه‌ و یحیی‌ ذكاء، تهران‌، 1338ش‌؛
بنداری‌ اصفهانی‌، فتح‌، زبدۀ النصرۀ، قاهره‌، 1974م‌؛
جوینی‌، عطاملك‌، تاریخ‌ جهانگشای‌، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌، لیدن‌، 1355ق‌ / 1937م‌؛
حافظ ابرو، عبدالله‌، مجمع‌ التواریخ‌ السلطانیه‌، به‌ كوشش‌ محمد مدرسی‌ زنجانی‌، تهران‌، 1364ش‌؛
خواندمیر، غیاث‌ الدین‌، حبیب‌ السیر، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1353ش‌؛
راوندی‌، محمد، راحة الصدور، به‌ كوشش‌ محمد اقبال‌، تهران‌، 1333ش‌؛
رشیدالدین‌ فضل‌ الله‌، جامع‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ احمد آتش‌، تهران‌، 1362ش‌؛
همان‌، تاریخ‌ فرقۀ رفیقان‌ و اسماعیلیان‌ الموت‌، به‌ كوشش‌ محمد دبیرسیاقی‌، تهران‌، 1337ش‌؛
همان‌، قسمت‌ اسماعیلیان‌ و فاطمیان‌ و نزاریان‌ و ... ، به‌ كوشش‌ محمدتقی‌ دانش‌ پژوه‌ و محمد مدرسی‌ زنجانی‌، تهران‌، 1356ش‌؛
شبانكاره‌ای‌، محمد، مجمع‌ الانساب‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ محدث‌، تهران‌، 1363ش‌؛
ظهیرالدین‌ نیشابوری‌، سلجوق‌ نامه‌، به‌ كوشش‌ اسماعیل‌ افشار، تهران‌، 1332ش‌؛
قزوینی‌ رازی‌، عبدالجلیل‌، نقض‌، به‌ كوشش‌ جلال‌ الدین‌ محدث‌ ارموی‌، تهران‌، 1358ش‌؛
كانپوری‌، عبدالرزاق‌، زندگانی‌ ابوعلی‌ حسن‌ بن‌ علی‌ بن‌ اسحاق‌ طوسی‌ یا خواجه‌ نظام‌ الملك‌، ترجمۀ مصطفى طباطبایی‌، 1350ش‌؛
معزی‌، محمد، دیوان‌، به‌ كوشش‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌، 1318ش‌؛
منجم‌ باشی‌، احمد، جامع‌ الدول‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛
نیز:

Daftary, F., The Ismāªīlīs: Their History and Doctrines, Cambridge, 1990.
كیانوش‌ صدیق‌