بکر سویاشی

بَكْرِ سوباشی (صوباشی)، شحنۀ بغداد در دوران سلطان مراد چهارم، پادشاه عثمانی. از جزئیات زندگی بكر آگاهی چندانی در دست نیست. برخی از مآخذ او را رومی‌تبار و ساكن بغداد دانسته‌اند (محبی، 1 / 455). وی افزون بر فرماندهی نیروی 12 هزار نفری از عزبها و ینی‌چریها در بغداد (راسم، 2 / 525؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 153؛ لانگریگ، 52)، مقام سوباشی (شحنه و وكیل امور شهر) همان جا را نیز به دست آورد (هامر پورگشتال، 3 / 1861؛ عزاوی، 3 / 165).
نفوذ و قدرت روزافزون بكرسوباشی سبب شد كه وی با استفاده از فرصتی (فرائضجی‌زاده، 648؛ راسم، همانجا) كه نابسامانیهای دربار عثمانی در سدۀ 11ق / 17م در اختیارش نهاده بود، نافرمانی آغاز كند (نك‌ : نعیما، 2 / 266 بب‌ ؛ اسكندر بیك، 986؛ فلسفی، 5 / 112)؛ چنان كه خود رسیدگی به همۀ امور بغداد و اطراف آن را به دست گرفت و بیگلربیگیها را اخراج كرد و یوسف پاشا والی بغداد را به قتل رساند (هامر پورگشتال، 3 / 1862-1863؛ قره‌چلبی‌زاده، 557؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 154) و بر اساس فرمانی جعلی خود را حاكم بغداد خواند و آن گاه از دربار عثمانی خواست تا او را رسماً به حكومت بغداد منصوب كنند (نعیما، 2 / 270؛ راسم، 2 / 527؛ اوزون چارشیلی، همانجا؛ كامل پاشا، 2 / 45-46؛ هامر پورگشتال، 3 / 1863).
صدراعظم عثمانی درخواست سوباشی را نپذیرفت و سلیمان پاشا حكمران معزول دیاربكر را به پاشایی بغداد برگزید (همانجا؛ لانگریگ، 54)، اما سوباشی نمایندۀ سلیمان پاشا را به بغداد راه نداد (راسم، 2 / 527- 528؛ لانگریك، همانجا؛ فرائضجی‌زاده، 648- 649). دربار عثمانی، حافظ احمد پاشا، بیگلربیگی دیار بكر را مأمور سركوب او كرد و امیران مرعش، سیواس، موصل، كركوك و سپاه كردستان را نیز در اختیار حافظ پاشا قرار داد (هامر پورگشتال، 3 / 1864؛ اوزون چارشیلی، III(1) / 155؛ لانگریك، همانجا؛ نعیما، 2 / 271؛ فرید، 280). سوباشی برای پیش‌گیری از این امر پرداخت خراج سالانه‌ای به گردن گرفت، اما نتوانست موافقت حافظ پاشا راجلب كند (پچوی، 2 / 393)؛ پس با امیران سرحددار ایرانی، ازجمله امیران همدان و لرستان هم‌داستان شد و با ارسال نامه‌ای به دربار شاه عباس تعهد كرد كه در صورت دفع هجوم حافظ احمد پاشا توسط ایرانیان، وی بغداد را ملك موروثی شاه ایران دانسته، آنجا را به گماشتگان دولت ایران واگذار كند (اسكندربیك، 996-997؛ حسینی، 885-886؛ لانگریگ، 55؛ هامر پورگشتال، 3 / 1866).
شاه عباس كه از مدتها پیش در پی چنین فرصتی بود، به سرعت دست به كار شد و سوباشی را در حمایت دولت ایران قرار داد. آن گاه نماینده‌ای را نزد حافظ پاشا فرستاد و پیام و هشدار داد كه چون سوباشی رعیت دولت ایران شده، و در حمایت شاه قرار گرفته است، برای حفظ صلح میان ایران و عثمانی، از اطراف بغداد عقب‌نشینی كند (اسكندربیك، 997؛ نعیما، 2 / 278- 279، 286-287؛ هامر پورگشتال، 3 / 1867؛ لانگریگ، همانجا). از طرف دیگر سوباشی به حافظ پاشا پیام فرستاد و ضمن اعلام بی‌خبری از حركت سپاه ایران، خواستار جلوگیری شد؛ با این همه، در بغداد به نام شاه عباس سكه زد و خطبه خواند (هامر پورگشتال، 3 / 1867- 1868).
حافظ پاشا كه ایرانیان را برای فتح بغداد مصمم دید، ناگزیر حكومت سوباشی بر بغداد را به رسمیت شناخت و سلطان مراد هم به درخواست او منشور حكومت را به نام سوباشی صادر كرد. سوباشی از وعده خود مبنی بر تسلیم شهر به ایرانیان عدول كرد و به توهین به قزلباش پرداخت (نعیما، 2 / 280؛ حسینی، 886؛ هامرپورگشتال، 3 / 1868).
شاه عباس كه در این هنگام در اشرف مازندران اقامت داشت (1032ق / 1623م)، به سوی بغداد حركت كرد (حسینی، 886-887) و بغداد را دو ماه به محاصره گرفت و سرانجام در صفر 1033 / نوامبر 1623 آنجا را تصرف كرد (پچوی، 2 / 393؛ نعیما، 2 / 286-291؛ هامرپورگشتال، 3 / 1870؛ اسكندر بیك، 998- 999؛ غالب، 2 / 41). پس از فتح بغداد كه به نوشتۀ مآخذ عثمانی، بر اثر خیانت پسر بكر سوباشی، روی داد، سوباشی و اطرافیانش را دستگیر كردند و خود او را در قفسی قیر اندود آتش زدند و بر دجله انداختند (نعیما، همانجا؛ هامر پورگشتال، 3 / 1870-1871).

مآخذ

اسكندر بیك منشی، عالم آرای عباسی، تهران، 1350ش؛
پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1238ق؛
حسینی جنابدی، میرزا بیك، روضة الصفویة، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1378ش؛
راسم، احمد، عثمانلی تاریخی، استانبول، 1327- 1329ق؛
عزاوی، عباس، تاریخ العراق بین احتلالین، بغداد، 1357ق / 1939م؛
غالب، محمد، نتایج الوقوعات، استانبول، 1327ق؛
فرائضجی‌زاده، محمد سعید، گلشن معارف، استانبول، 1202ق؛
فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، بیروت، 1403ق؛
فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1352ش؛
قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار، قاهره، 1248ق؛
كامل پاشا، تاریخ سیاسی دولت علیۀ عثمانیه، استانبول، 1327ق؛
محبی، محمد امین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق؛
نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1280ق؛
هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زكی علی‌آبادی، به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1367ش؛
نیز:

Longrigg, S.H., Four Centuries of Modern Iraq, Beirut, Lebanon Bookshop;
Uzunçarșili ,İ. H., Osmanli tarihi, Ankara, 1983.

علی‌اكبر دیانت