بشر بن صفوان کلبی

بِشْرِ بْن صَفْوان‌ كَلْبی‌، از امرای‌ مشهور عصر اموی‌ در اوایل‌ سدۀ 2ق‌ / 8م‌. از زندگی‌ او اطلاع‌ اندكی‌ در دست‌ است‌؛ پیش‌ از آنكه‌ به‌ امارت‌ مصر منصوب‌ گردد، از سوی‌ عمر بن‌ عبدالعزیز (حك‌ 99-101ق‌ / 718-720م‌) برای نظارت و بررسی كارهای‌ عدی‌ بن‌ ارطاه، امیر فارس‌ كه‌ عمال‌ وی‌ متهم‌ به‌ فساد مالی‌ بودند، به‌ آن‌ دیار رفت‌ (ابن‌ سعد، 5 / 392). در 101ق‌ یزید بن‌ عبدالملك‌ خلیفۀ وقت‌، وی‌ را به‌ جای‌ ایوب‌ ابن‌ شُرَحبیل‌ به‌ امارت‌ مصر منصوب‌ كرد (خلیفه‌، 2 / 472؛ بسوی‌، 3 / 345؛ كندی‌، 70؛ قلقشندی‌، 3 / 420).
بشر در دوران‌ امارت‌ خود در مصر دو كار مهم‌ انجام‌ داد: نخست‌ آنكه به‌ فرمان یزید بن عبدالملك، «زیادتی‌»، یعنی‌ عطایای‌ اضافی‌ را كه‌ عمر بن‌ عبدالعزیز به‌ برخی‌ كسان‌ اختصاص‌ داده‌ بود، ممنوع‌ كرد (كندی‌، همانجا؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، 1 / 244)؛ دیگر آنكه‌ به‌ سرشماری‌ قبایل‌ عرب‌ و تدوین‌ دیوانی‌ برای‌ برخی‌ از آنان‌ پرداخت‌، چه‌، اعضای‌ قبیله قضاعه‌ در میان‌ دیگر قبایل‌ عرب‌ آن‌ دیار پراكنده‌ شده‌ بودند و بشر با اجازۀ قبیله‌ همه‌ را در یك‌جا گرد آورد و دیوان‌ (دفتر سرشماری‌) جداگانه‌ای‌ برای‌ آنها تدوین‌ كرد. این‌ دیوان‌ پس‌ از دیوان‌ عمرو بن‌ عاص‌، عمر بن‌ عبدالعزیز و قرۃ بن‌ شریك‌، چهارمین‌ دیوان‌ قبایل‌ عرب‌ مستقر در مصر است‌ (كندی‌، 70-71؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، همانجا).
بشر در سال‌ دوم‌ امارت‌ خود در مصر، مأمور حكومت‌ افریقیه‌ شد و در شوال‌ 102 / آوریل‌ 721 به‌ آنجا رفت‌ و برادر خود حنظله‌ را بر مصر گمارد (خلیفه‌، 2 / 474؛ كندی‌، 71). علت‌ انتخاب‌ بشر به‌ امارت‌ افریقیه‌ آن‌ بود كه‌ امیر آن‌ ناحیه‌، یزید بن‌ مسلم‌ به‌ سبب‌ ستمگری‌ با اهل‌ ذمه‌ باعث‌ شورش‌ مردم‌ شد و سرانجام‌ هم‌ به‌ قتل‌ رسید (ابن‌ تغری‌ بردی‌، 1 / 245؛ خلیفه‌، 2 / 472)؛ از این‌رو، اوضاع بحرانی‌ افریقیه‌ نیازمند حضور امیری‌ با كفایت‌ بود. فعالیت‌ بشر در افریقیه‌، به‌ سبب‌ موقعیت‌ خاص‌ منطقه‌، بیشتر جنبۀ نظامی‌ داشت‌؛ از جمله‌ می‌توان‌ به‌ فرستادن‌ یزید بن‌ مسروق‌ یحصُبی‌ به‌ جنگ در جزیره سردانیۀ (ساردنی كنونی‌) در 103ق‌ (خلیفه‌، 2 / 475؛ ابن‌ عساكر، 10 / 235)، فرستادن‌عمر بن‌ فاتك‌ كلبی‌ به‌ نبردی‌ دریایی‌ در 104ق‌(خلیفه‌،2 / 479؛ ابن‌ عساكر، همانجا)، و تجهیز سپاهی‌ به‌ فرماندهی‌ محمد بن‌ ابی‌ بكر، از موالی‌ بنی‌ جُمح‌ به‌ قرسقه‌ و سردانیه‌ در 106ق‌ (خلیفه‌، 2 / 490؛ ابن‌عساكر، همانجا) اشاره‌ كرد.
بشر در 105ق‌ / 723م‌ در رأس‌ هیأتی‌ به‌ قصد دیدار خلیفه‌ از افریقیه‌ خارج‌ شد و چون‌ به‌ مصر رسید، خبر مرگ‌ خلیفه‌ را دریافت‌ و بی‌درنگ‌ به‌ افریقیه‌ بازگشت‌ (خلیفه‌، 2 / 485؛ كندی‌، 72؛ ابن‌ عساكر، 10 / 236). چون‌هشام‌ بن‌عبدالملك‌ (105- 125ق‌ / 723-743م‌) به‌ خلافت‌نشست‌، امارت‌ بشر را در افریقیه‌ تأیید كرد (ابن‌ عذاری‌، 1 / 49). بشر در افریقیه‌ ماند تا در 109ق‌ خود در جنگ‌ صقلّیه‌ (سیسیل‌) شركت كرد و در آن‌ پیروز شد و همان‌ سال‌ در قیروان‌ مرد. پس‌ از مرگ‌ او هشام‌ بن‌ عبدالملك‌ عبیدۃ بن‌ عبدالرحمان‌ سُلَمی را به‌ امارت‌ افریقیه‌ گماشت‌ (بلاذری‌، 324؛ قلقشندی‌، 5 / 118؛ ابن‌ تغری‌ بردی‌، همانجا).

مآخذ

ابن‌ تغری‌ بردی‌، النجوم‌ الزاهرۃ، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛
ابن‌ سعد، محمد، الطبقات‌ الكبری‌، بیروت‌، 1405ق‌؛
ابن‌ عذاری‌، احمد، البیان‌ المغرب‌ فی‌ اخبار الاندلس‌ و المغرب‌، به‌ كوشش‌ كولن‌ و لوی‌ پرووانسال‌، بیروت‌، دارالثقافه‌؛
ابن‌ عساكر، علی‌، تاریخ‌ مدینۃ دمشق‌، بیروت‌، 1415ق‌ / 1995م‌؛
بسوی‌، یعقوب‌، المعرفۃ و التاریخ‌، به‌ كوشش‌ اكرم‌ ضیاء عمری‌، بغداد، 1396ق‌ / 1976م‌؛
بلاذری‌، احمد، فتوح‌ البلدان‌، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ انیس‌ طباع‌، بیروت‌، 1407ق‌ / 1987م‌؛
خلیفـۃ بن‌ خیاط، تاریخ‌، به‌ كوشش‌ سهیل‌ زكار، دمشق‌، 1968م‌؛
قلقشندی‌، احمد، صبح‌ الاعشی‌، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛
كندی‌، محمد، الولاۃ و القضاۃ، به‌ كوشش‌ رون‌ گست‌، بیروت‌، 1908م‌.

مجتبی‌ زروانی‌