بریل

بِریل‌، مؤسسه‌ای‌ انتشاراتی‌ در هلند. این‌ مركز كه‌ از سدۀ 11ق‌ / 17م‌ با نام‌ بنیان‌ گذار آن‌ ساموئل‌ (یا یرْدان‌) لوخْتْمان‌ آغاز به‌ كار كرد، تا امروز آثار مهمی‌ از بیشتر كشورها از جمله‌ ایران‌ و دیگر سرزمینهای‌ اسلامی‌ منتشر كرده‌ است‌.
بر خلاف‌ گزارش‌ بعضی‌ از نویسندگان‌ كه‌ توماس‌ اِرپِنیوس‌ را بنیان‌گذار مؤسسۀ بریل‌ معرفی‌ كرده‌اند (نكـ: سركیس‌، 421؛ عقیقی‌، 2 / 654؛ سحاب‌، 46)، این‌ مركز انتشاراتی‌ در اصل‌ به‌ همت‌ لوختمان‌ بنیان‌ نهاده‌ شد. وی‌ در 1094ق‌ / 1683م‌ چاپخانه‌ای‌ در شهر لیدن‌ هلند دایر كرد. مدتها بعد در 1264ق‌ / 1848م‌ كه‌ این‌ چاپخانه‌ به‌ خانواده بریل‌ فروخته‌ شد، به‌ نام‌ صاحب‌ جدیدش‌ اِوِرت‌ یان‌ بریل‌ شهرت‌ یافت‌ («تاریخ‌»،1؛ یوسفی‌،154). البته‌ این‌ نخستین‌ چاپخانه آثار عربی‌ در لیدن‌ نبود، بلكه‌ پیش‌ از آن‌ هم‌ رافِلِنگیوس‌ پس‌ از سالها كوشش‌ پی‌ گیر در 1001-1003ق‌ / 1593-1595م‌ نخستین‌ حروف‌ عربی‌ را ساخت‌ و در چاپخانه خود مورد استفاده‌ قرار داد. شور و شوق‌ او راه‌ را برای‌ هلندیان‌ علاقه‌مند گشود و در طی‌ چندین‌ دهه‌ كسان‌ دیگری‌، از جمله‌ ارپنیوس‌ راه‌ او را دنبال‌ كردند (وَینمان‌،17 .(11-15, ارپنیوس‌ كه‌ سالها در كتابخانه‌های‌ اروپا جست‌ و جو و مطالعه‌ می‌كرد، پس‌ از 1022ق‌ / 1613م‌ در مقام‌ استاد زبانهای‌ شرقی‌ و عبری‌ در دانشگاه‌ لیدن‌، چاپخانه‌ای‌ برای‌ نشر آثار شرقی‌ و عربی‌ به‌ راه‌ انداخت‌ ( جودائیكا، .(VI / 846
انگیزۀ روی‌ آوردن‌ هلندیان‌ به‌ ایجاد چاپخانه‌ برای‌ نشر آثار شرقی‌، اسلامی‌ و عربی‌ باید در علل‌ و نتایج‌ تحول‌ اروپا از قرون‌ وسطی‌ به‌ عصر جدید جست‌ و جو شود. به‌ نظر می‌رسد حركت‌ اروپا به‌ سوی‌ كشف‌ و بهره‌وری از جهان‌ خارج‌، علاقه‌مندی‌ غربیان‌ را به شرق‌ اسلامی در پی‌ داشت‌. هلند از نخستین‌ كشورهای‌ اروپایی‌ بود كه‌ همراه‌ با برقراری‌ ارتباط تجاری‌ و سیاسی‌ با مشرق‌ زمین‌، به‌ مطالعه زبان‌، فرهنگ‌ و دانشهای‌ رایج‌ در میان‌ اقوام‌ مسلمان‌ پرداخت‌. از این‌ رو، دانشگاه‌ لیدن‌ (تأسیس‌: 983ق‌ / 1575م‌) كه‌ در اوایل‌ سده 11ق‌ / 17م‌ دارای‌ كرسی‌ زبانهای‌ شرقی‌ بود، از ناشران آثار مكتوب‌ به‌ این‌ زبانها حمایت‌ می‌كرد. هنگامی‌ كه‌ لوختمان‌ مؤسسه خود را گشود، همكاری‌ نزدیكی‌ میان‌ او با دانشگاه‌ لیدن‌ و استادان‌ بزرگ‌ صاحب‌ آثار برقرار شد كه‌ تا صد سال‌ بعد نیز ادامه‌ یافت‌ («تاریخ‌»، همانجا). بریل‌ در 1982م‌ بار دیگر به‌ عنوان‌ ناشر كتابهای‌ دانشگاه‌ لیدن‌ انتخاب‌ شد، هر چند كه‌ در تمام‌ این‌ مدت‌، چه‌ در زمان‌ لوختمان‌ و چه‌ در زمان‌ بریل‌، مؤسسه‌ كاملاً استقلال خود را حفظ كرده‌ است‌ (همانجا؛ فانی‌، 40).
در واپسین‌ سالهای‌ سدۀ 18م‌ كه‌ مؤسسۀ لوختمان‌ رفته‌ رفته‌ از رونق‌ افتاد، خانوادۀ لوختمان‌ ادارۀ مؤسسه‌ را به‌ عهدۀ چاپگر جوانی‌ به‌ نام‌ یان‌بریل‌ گذاشتند. كوششهای‌ وی‌ نیروی‌ تازه‌ای‌ به‌ مؤسسه‌ بخشید. در 1848م‌ كه‌ یان‌ تصمیم‌ به‌ بازنشستگی‌ گرفت‌، صاحبان‌ مؤسسه‌ كه‌ دیگر خود را قادر به‌ ادارۀ آن‌ نمی‌دیدند، مؤسسه‌ را به‌ پسر یان‌ بریل‌، یعنی‌ اورت‌ یان‌ بریل‌ فروختند. از آن‌ پس‌، مؤسسۀ لوختمان‌ به‌ مؤسسۀ انتشاراتی‌ بریل‌ تغییر نام‌ داد. بریل‌ جوان‌ فعالیت‌ خود را بر پایۀ همكاری‌ كامل‌ با دانشگاه‌ لیدن‌ قرار داد و به‌ چاپ‌ و انتشار آثار شرقی‌ و پژوهشهای‌ شرق‌شناسی‌ ادامه‌ داد. خاورشناسان‌ بزرگی‌ مانند دوزی‌، دخویه‌ و یوینبول‌ با او همكاری‌ كردند و حاصل‌ پژوهشهای‌ علمی‌ خود را در بریل‌ به‌ چاپ‌ رساندند (همو، 40-41).
هلند كه‌ در این‌ زمان‌ از صحنۀ رقابتهای‌ سیاسی‌ ـ استعماری‌ جهان‌ كمابیش‌ كنار زده‌ شده‌ بود، در عرصه مطالعات‌ خاورشناسی‌ درخشش‌ و شهرتی‌ جهانی‌ یافت‌ كه‌ بیشتر آن‌ را مدیون‌ دانشگاه‌ لیدن‌ و مؤسسۀ بریل‌ بود. شهرت‌ علمی‌ مؤسسۀ بریل‌، به‌ جذب‌ سرمایه‌ها نیز منجر شد؛ از جمله‌، خانم‌ گیب‌ برای‌ بزرگداشت‌ پسر جوان‌ مرگش‌ كه‌ به‌ فرهنگ‌ و ادبیات‌ و علوم‌ مشرق‌ زمین‌ عشق‌ می‌ورزید، موقوفه قابل‌ توجهی‌ برای‌ چاپ‌ و انتشار آثار قدیم‌ فارسی‌، تركی‌ و عربی‌ در ادبیات‌، فلسفه‌، تاریخ‌ و دین‌ در اختیار مؤسسه‌ گذاشت‌ و تا 1960م‌، از این‌ مجموعه‌ 45 اثر در 68 مجلد در بریل‌ چاپ‌ شد (همو، 42).
در اواخر سدۀ 19م‌، مؤسسۀ بریل‌ كه‌ تا آن‌ تاریخ‌ میراث‌ عظیمی‌ از آثار فرهنگی‌ ملل‌ اسلامی‌ را احیا كرده‌ بود، همراه‌ با خاورشناسان‌ مشهوری‌ كه‌ با آن‌ مؤسسه‌ همكاری‌ داشتند، تصمیم‌ گرفتند اثری‌ مرجع‌ و فراگیر دربارۀ فرهنگ‌ اسلامی‌پدیدآورند.به‌ این‌ترتیب‌، تألیف‌ اثربدیع‌ و عظیم «دائرۃالمعارف‌ اسلام‌» آغاز گردید. برای‌آنكه‌ این‌ دائرۃالمعارف‌ ارزش‌ جهانی‌ داشته‌ باشد، به‌ ابتكار بریل‌ چندین مؤسسه‌ و فرهنگستان‌ در كشورهای‌ مختلف‌ در قالب‌ اتحادیه‌ای‌ بین‌ المللی‌ با بریل‌ به‌ همكاری‌ پرداختند و نتیجۀ این‌ همكاری‌، انتشار «دائرۃالمعارف‌ اسلام‌» به‌ زبانهای‌ انگلیسی‌، فرانسوی و آلمانی بود («تاریخ‌»،1؛EI²، جVIII، مقدمه‌، 4).
از اوایل سدۀ 20م‌، با گشایش‌ 3 شعبۀ لندن‌، پاریس‌ و لایپزیگ‌ (بعدها در كلن‌)، مؤسسۀ بریل‌ به‌ چاپ‌ همزمان‌ یك‌ اثر به‌ هر سه‌ زبان‌ می‌پردازد. پس از جنگ‌ جهانی اول‌ و به ویژه‌ در دوران‌ آلمان‌ هیتلری‌، روی‌ آوردن‌ دانشمندان‌ آلمانی‌ به‌ هلند و تمایل‌ آنان‌ برای‌ چاپ‌ آثارشان‌ در بریل‌، بیش‌ از پیش‌ موجب‌ غنای‌ علمی‌ این‌ مؤسسه‌ شد (فانی‌، 41). اكنون‌ بریل‌ با امكانات‌ پیشرفتۀ فنی‌ و تخصصی‌، سالانه در حدود 200 عنوان كتاب جدید در موضوعهای‌ مختلف‌، و نیز بیش‌ از 40 نشریه معتبر كه‌ بعضی‌ بیش‌ از دو سده‌ قدمت‌ دارند، منتشر می‌سازد. فعالیتهای‌ انتشاراتی‌ بریل‌ شامل‌ حوزه بسیار وسیعی‌ از جمله‌ مطالعات‌ اسلامی‌ است‌ (نك‌ : «فهرست‌»، .(1 این‌ مؤسسه‌ امروز دارای‌ تشكیلات‌ منظمی‌ است‌ و كاركنان‌ خود را از میان‌ متخصصانی‌ با تحصیلات‌ عالی‌ انتخاب‌ می‌كند. به‌ منظور ارتقاء سطح‌ فنی‌ مؤسسه‌، آموزش‌ دائم‌ كاركنان‌ جزو اصلی‌ برنامه‌های‌ آن‌ است‌.
بریل‌ خدمات‌ خود را از طریق‌ دفترهای‌ بُستُن‌ و هِرْنْدُن‌ ایالات‌ متحده‌ و نیز دفتر نمایندگی‌ خود در توكیو به مشتریان‌ عرضه‌ می‌كند. مكالمه‌ با مشتریان‌ به‌ 4 زبان‌ هلندی‌، انگلیسی‌، فرانسوی‌ و آلمانی صورت‌ می‌گیرد و مكاتبه‌، هم‌ از طریق‌ زبانهای‌ یادشده، و هم به زبانهای ایتالیایی و اسپانیایی ممكن است («دربارۀ... »، 1؛ «تماس»، .(1سیاست بریل كه‌ مبتنی بر لزوم‌ رعایت‌ معیارهای‌ عالی در چاپ آثار نفیس تحقیقاتی – علمی بوده‌ است‌، از بدو تأسیس تا كنون كه 350 سال از آن می‌گذرد، همچنان پابرجاست («حال‌...»،1).

مآخذ

سحاب‌، ابوالقاسم‌، فرهنگ‌ خاورشناسان‌، تهران‌، 1356ش‌؛ سركیس‌، یوسف‌ الیان‌، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره‌، 1346ق‌ / 1928م‌؛ عقیقی‌، نجیب‌، المستشرقون، قاهره‌، 1965م‌؛ فانی‌، كامران‌، «سیصدمین سال‌ تأسیس‌ مطبعۀ بریل‌»، نشر دانش‌، تهران‌، 1362ش، س‌ 3، شمـ 5؛ یوسفی‌، غلامحسین‌، «یادلیدن‌»، نامۀ اهل‌ خراسان‌، تهران‌، 1347ش‌؛ نیز:

«About Brill», www. brill.nl / aboutbrill / intro. html;
«Catalogue» , www. brill.nl / catalogue / catalogue. asp;
«Contact» , www. brill.nl / aboutbrill / offices. html;
EI² ;
«History» , www. brill. nl / aboutbrill / history. html;
Judaica;
«Present and Future» , www. brill. nl / aboutbrill / future. html;
Wijnman, H. F., «The Origin of Arabic Typography in Leyden» , Books on Arabia and the Islam, ed. E. J. Brill, Ledien, 1957.

منوچهر پزشك