برغش

بُرْغُش، پایتخت ناحیۀ قشتالۀ کهن در دوران اسلامی. این شهر امروزه مرکز ایالت بورگس در شمال اسپانیا، و در دوره‌های در دو سوی رود آرلانزون قرار دارد. این نام را به صورت بُرغوش نیز ضبط کرده‌اند (ابن عذاری، 4/51). جغرافی نویسان مسلمان برغیش را از اقلیم ششم در منطقۀ جلیقیه، در غرب بنبلونه دانسته‌اند (ابن سعید، 180؛ ابوالقدا، 184-185).
هنگامی که مسلمانان اندلس را فتح کردند، برغش وجود نداشت. در جای این شهر چند روستا بود که گاه مسلمانان به آنجا حمله می‌کردند. آلفونسوی سوم پادشان قشتاله (ﺳﻠ 254-296ق/868-909م) پیرامون این روستاها بارویی کشید و قلعه‌ای برای دفاع از آنجا در برابر حملات مسلمانان ساخت. بدین‌گونه، هستۀ نخستینِ شهر برغش شکل گرفت و پس از آن پایتخت قشتالۀ کهن شد (عنان، الآثار...، 310؛ قس: EI2).
در 322ق عبدالرحمان سوم ناصر خلیفۀ اموی سوم، ناصر خلیفۀ اموی اندلس، در نبرد معروف به وَخشمه (ابن دلایی، 68)، جلیقیه را در نوردید، رامیروی دوم (رَذمیربن اُردون) پادشاه لیون به وخشمه عقب نشست. ناصر پس از محاصرۀ آنجا برغش و بسیاری از دژهای آن ناحیه را ویران ساخت (ابن‌حیان، 5/341-343؛ مقری، 1/364؛ عنان، دولةالاسلام...، 2/401-404).
از 328ق/940م فرنال گنثالت، کنت برغش خود را از پادشاهی لیون مستقل ساخت و مرزهای قلمرو خود را تا قشتاله، اشتوریش، سِرِزو، لنترون و الوا گسترش داد. در اواخر دوان حکمرانی ناصر، برغش مانند لیون و بنبلونه خراجگزار او بود (EI2).
در 390ق/1000م منصور بن ابی عامر، برای نبرد با مسیحیان به قشتاله لشکر کشید و در مسیر خود دست به ویرانی زد و در اول شوال همان سال پایتخت آنجا، برغش را درنوردید و سپس به سر قسطه و بنبلونه حمله کرد و به قرطبه بازگشت (ابن‌خطیب، 72؛ عنان، همان، 2/562-563).
فرنادوی اول پیش از مرگ خود در 457ق/1065م قلمرو خویش را میان فرزندانش تقسیم کرد؛ وی حکومت برغش و قشتاله و شهرهای پیرامون را به پسر بزرگش سانچو واگذارد (ابن‌عذاری، همانجا؛ ابن خطیب، 329-330؛ عنان، دول الطوائف، 223).
به گفتۀ ادریسی در سدۀ 6ق برغش شهری بسیار بزرگ و مستحکم بوده است و رودی از میان آن عبور می‌کرده، وباروهایی دو بخش شهر را در برمی‌گرفته است. بیشتر ساکنان یکی از دو بخش یهودی بوده‌اند. همچنین برغش ناحیه‌ای آبادان، پرآب و حاصل‌خیز و دارای تاکستانهای فراوان و کشتزارهای وسیع، و از مراکز مهم بازرگانی به شمار می‌رفته است (2/732، 735- 736، 740؛ نیز ﻧﻜ : ابن عبدالمنعم، 88). در برغش کارگاههای اسلحه‌سازی نیز وجود داشته است (ابن سعید، 180-181؛ ابوالفدا، 185).
برغش امروزه شهری بزرگ، باشکوه و زیباست. از آنجا که این شهر تحت سلطه و حکومت مسلمانان در نیامده، آثار اسلامی در آن دیده نمی‌شود. با این حال، دارای آثار باستانی بسیاری، ازجمله کلیساها، دیرها و کاخهای تاریخی است؛ از آن میان، کلیسای جامع برغش در مرکز شهر، از باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین کلیساهای اسپانیاست که تاریخ بنای آن به 618ق/1221م در زمان فرناندوی سوم، پادشاه قشتاله باز می‌گردد و بزرگ‌ترین اثر باستانی به سبک گوتیک درتمام اسپانیاست. در پیرامون برغش دروازه‌ای با 3طاق به سبک معماری عربی به نام «طاق مارتین مقدس» وجود دارد (عنان، الآثار...، 312).
بنای دیگر، دیری است که آلفونسوی هشتم، پادشاه قشتاله (ﺣﻜ 553-611ق/1158-1214م) ساخته است (همو، عصر...، 2/592). این دیر که در بلندیهای برغش واقع است ، نمایی از طاقهای عربی در آن به چشم می‌خورد. در کنار یکی از این طاقها که به شیوۀ مساجد اسلامی ساخته شده است، چند ستون قرار دارد. تأثیر هنر مُدَجَّنی (مدجنّون= مسلمانان مسیحی شده، ﻧﻜ : ﻫ د، 10/346) در ساختمانها و تزیینات دیر آشکار است. در اطراف صحن داخلی آن طاقهای عربی بنا شده است و در سقف یکی از رواقها نوشته‌های عربی از جمله عبارت «بسم الله» وجود دارد. چنین می‌نماید که هنرمندان و صنعتگران مدجن، آیات قرآنی و عبارات عربی را بی‌آنکه معنی آن را دریابند، تنها به عنوان تزیینات در بنا به کار می‌برده‌اند.
جالب توجه است که دَرِ نمازخانه به شیوۀ عربی و با مقرنسهای چوبی به شکل ستاره‌هایی درون خانه‌های 7ضلعی تزیین شده است. به عقیدۀ برخی از محققان این کار مربوط به سدۀ 5ق/11م یا اوایل سدۀ 6ق/12م و با سبک ساخت اندلسی است و شاید به عنوان غنیمتی گرانبها از مقصوره یا منبر یکی از مساجد اسلامی به اینجا منتقل شده، و آلفونسوی هشتم آن را در دیر خود کار گذاشته است. پرچمی بزرگ با نقشها و نوشته‌های اسلامی (30/3×20/2 متر) در سردر یکی از سالنها آویخته شده که گفته می‌شود در نبرد مشهور عُقاب که در609ق/1212م روی داد و به شکست موحدون و پیروزی اسپانیای مسیحی به رهبری آلفونسوی هشتم انجامید، به غنیمت گرفته شده است (عنان، همان، 312-314). در این دیر و در موزۀ شهر برغش آثار دیگری از دورۀ مدجنی به چشم می‌خورد (همان، 316-317).

مآخذ

ابن‌حیان، حیان، المقتبس، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، 1979م؛
ابن خطیب، محمد، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، 1956م؛
ابن دلایی، احمد، ترصیع الاخبار، به کوشش عبدالعزیز اهوانی، مادرید، 1965م؛
ابن‌سعید مغربی، علی، الجغرافیا، به کوشش اسماعیل عربی، بیروت، 1970م؛
ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، روض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1980م؛
ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1983م؛
ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛
ادریسی، محمد، نزهةالمشتاق، قاهره، مکتبةالثقافةالدینیه؛
عنان، محمد عبدالله، الآثار الاندلسیة الباقیة فی اسبانیا و البرتغال، قاهره، 1381ق/1961م؛
همو، دول الطوائف، قاهره، 1380ق/1960م؛
همو، دولةالاسلام فی الاندلس، قاهره، 1408ق/1988م؛
همو، عصرالمرابطین و الموحدین فی المغرب و الاندلس، قاهره، 1384ق/1964م؛
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروتف 1388ق/1968م؛
نیز:

EI2.
محمدرضا ناجی