براء بن مالک

بَراءِ بْنُ مالِك (د ح 20ق/ 641م)، يكي از صحابه پيامبر اكرم(ص).
براء از تيرۀ بني‌نجار خزرج و برادر صحابي و خدمتگزار مشهور پيامبر(ص) انس بن مالك (ﻫ م) بود (ابن سعد، 7/ 16-27؛ ذهبي، 1/ 195). گفته‌اند كه وی در بيعت معروف به «شجره» حضور داشت (همانجا) و در پيكارهای دورۀ پيامبر(ص) نيز مانند احد و خندق ــ بجزبدر ــ شركت جست (ابن‌سعد، همانجا؛ ابونعيم 3/ 63؛ ابن‌اثير، 1/ 172). وي در سفرهای پيامبر(ص)، پيوسته همراه آن حضرت بود و به سبب خوش‌صدايي، اشعار حماسی می‌خواند (ﻧﻜ : طبرانی، 2/ 12؛ ابونعيم، 3/ 63، 65؛ برای نمونه‌ای از رجزهای او، ﻧﻜ : كلاعی، 90-91)؛ اما در كتب سيرۂ موجود كه در آنها فهرستي از شركت‌كنندگان در پيكارهای زمان پيامبر(ص) آمده، نامی از او ذكر شده است؛ آنچه بيشتر مايۀ شهرت او شده، شركت وی در پيكارهای دورۂ پس از پيامبر(ص) است.
براء‌بن مالك در جنگهای معروف به ردّه جزو فرماندهان سپاهان بود. خالدبن وليد در يمامه فرماندهی سواره‌نظام را به او سپرد (ابن‌اعثم، 1/ 32؛ كلاعی، 76؛ ابن‌حبيش، 1/ 66)، اما پس از چندی او را عزل كرد او بازگرداند (ابن حبيش، همانجا، نيز 1/ 77؛ كلاعی، 90). براء نيز با تهوری خاص به دروغ باغی كه محل استقرار مسيلمه و سپاهش بود، راه يافت و چندان جنگيد تا در باغ را روی مسلمانان گشود و با يورش سخت سپاهيان تحت امرش به درون باغ، مسيلمه و لشكريانش به هلاكت رسيدند (ابن‌سعد، 3/ 441؛ طبري، 3/ 294، ابن‌عبدالبر، 1/ 154؛ ابن‌حبيش، 1/ 76-77). بنابر روايتی ديگر كسی كه در باغ جنگيد، ابودجانه (ﻫ م) بوده است (بلاذری، فتوح...، 88؛ ابن‌اعثم، 1/ 36-37).
در حدود سال 17ق ابوموسێ اشعري (ﻫ م) كه از سوي عمر، به جاي مغيرة بن شعبه به ولايت بصره گماشته شده بود، گروهی از انصار، ازجمله براء و انس بن مالك را نيز با خود به عراق برد (بلاذری، انساب...، 1/ 491؛ دينوری، 118). در جريان فتوح در ناحيه خوزستان، براء فرمانده جناح راست لشكر ابوموسێ اشعری بود (بلاذری، فتوح، 380؛ دينوری، 130) و سرانجام، در نبرد نزديك شوشتر كشته شد (همانجا). در روايت طبری از سيف بن عمر تميمي، دلاوريها و رشادتهای بسياری به براء نسبت داده شده است (4/ 85-86). در تاريخ مرگ او نيز به سبب اختلاف در تاريخ وقوع نبرد، از 17 تا 23ق اختلاف هست (ابن حبان، 3/ 27؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 155؛ ابن‌ اثير، 1/ 173؛ ابن حجر، 1/ 148).
نكته‌ای كه در همۀ مآخذ دربارۀ براء به چشم می‌خورد، شرح دليري و شجاعت و بی‌باكی او در جنگهاست، تا بدانجا كه حلیفۀ دوم گفته بود: براء را بر هيچ سپاهی از مسلمانان نگمارند تا ايشان را به هلاكت نيندازد (ابن‌سعد، 7/ 169؛ ابن‌عبدالبر، 1/ 154؛ ابن‌اثير، 1/ 172-173؛ نيز ﻧﻜ : بلاذری، فتوح، 85-86؛ طبرانی، همانجا). همچنين در فضائل براء گفته شده است كه پيامبر(ص) او را ستود؛ و حتێ وي را مستجاب‌الدعوه نيز دانسته‌اند و داستانی نيز دراين‌باره نقل شده است (ابن‌حبان، همانجا؛ ابونعيم، 3/ 64، 67).
بنا به راويتی براء از نخستين كساني بود كه به اميرالمؤمنين علی(ع) گرايش يافت (كشی، 38)، اما به گفتۀ برخی از محققان، به احتمال بسيار نام وی در كتابت با براء‌بن عازب خلط شده است (ﻧﻜ : تستري، 2/ 267).

آرامگاه براء

اين آرامگاه يكی از قديم‌ترين بناهای دورۂ اسلامی در شوشتر است (جزائري، 15: نيزﻧﻜ : هروي، 69). مدفن براء در مقابل قلعۀ سلاسل در شمال شهر شوشتر واقع شده است (اقتداری، 1/ 684). آرامگاه اين صحابی، از همان آغاز يكي از زيارتگاههای مردم آن نواحی به شمار می‌رفت. در زمان حكومت مهدی قلی‌خان شاملو و به فرمان او، ساختمان قديم آرامگاه كه ويران شده بود، بازسازی شد (همانجا). آنچه اينك به نام آرامگاه براء‌بن مالك معروف است، با ايوان و رواق و گلدسته‌های آن در حكومت محمدعلی ميرزا، فرزند فتحعليشاه قاجار، برپاشده است (همو، 1/ 684، 686، براي اطلاع از جزئيات عمارت آرامگاه، ﻧﻜ : 684 ﺑﺒ). در دورۂ قاجار، هر ساله حكام شوشتر مبلغی برای تعمير اين مزار در نظر می‌گرفتند (همو، 1/ 686). اكنون جايی كه آرامگاه براء‌ بن مالك در آن واقع است، محلۀ «شاه زيد» نام دارد (شوشتری، 80؛ حرزالدين، 1/ 182).

مآخذ

ابن‌اثير، علی، اسدالغابة، قاهره، 1280ق؛
ابن اعثم كوفی، احمد، الفتوح، حيدرآباد دكن، 1388-1389ق/ 1968-1969م؛
ابن‌حبان، محمد، الثقات، حيدرآباددكن، 1397ق/ 1977م؛
ابن‌حبيش، عبدالرحمان، ‌غزوات، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1412ق/ 1992م؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1382ق؛
ابن‌سعد، محمد، الطبقات‌ الكبرى، بيروت، دارصادر؛
بن عبدالبر، يوسف، الاستيعاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380ق/ 1960م؛
ابونعيم اصفهانی، احمد، معرفة‌ الصحابة، به كوشش محمد راض‌بن حاج عثمان، مدينه / رياض، 1408ق/ 1988م؛
اقتداری، احمد، ديار شهرياران، تهران، انجمن آثار ملی؛
بلاذری، احمد، انساب‌ الاشراف، به كوشش محمد حميدالله، قاهره، 1959م؛
همو، فتوح‌ البلدان، به كوشش دخويه، ‌ليدن، 1865م؛
تستری، محمدتقی، قاموس‌ الرجال، قم، 1410ق؛
جزائری عبدالله، تذكرۂ شوشتر، تهران، چاپحانۀ حيدری؛
حرزالدين، محمد، مراقد المعارف، به كوشش محمدحسين حرزالدين، نجف، 1389ق؛
خليفة‌بن‌خياط، الطبقات، به كوشش سهيل زكار، دمشق، 1966م؛
دینوری، احمد، الاخبار الطوال، به کوشش عبدالنعم عامره، قاهره، 1960م؛
ذهبی، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت، 1405ق/ 1985م؛
شوشتری، عبداللطيف، تحفة‌العالم، به كوشش صمد موحد، تهران، 1363ش، طبرانی، سليمان، المعجم‌ الكبير، به كوشش حمدی عبدالمجيد سلفی، بغداد، 1398ق/ 1978م؛
طبری، تاريخ؛
كشی، معرفة‌الرجال، اختيار شيخ طوسی، به كوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛
كلاعی، سليمان، تاريخ‌الردة، اقتباس خورشيد احمد فارق از الاكتفاء وی، قاهره، دارالكتاب الاسلامی؛
هروی، علی، الاشارات الى معرفة‌ الزيارات، به كوشش ژ. سوردل ـ تومين، دمشق، 1953م.

كيانوش صديق