بدر (نصیرالدوله)

بَدِر (نصیرالدوله)، میرزا احمد (1287-1349ق/ 1870-1931م)، وزیر و سیاست پیشۀ ایران در اواخر دورۀ قاجار و اوایل عصر پهلوی. او فرزند عبدالوهاب آصف‌الدوله (ﻫ م)، از دولتمردان معروف عصر ناصری است. میرزا احمد در رشت زاده شد و در تهران دانشهای مرسوم و متداول زمان را تحصیل کرد و برخی را نیز از پدر آموخت. آنگاه نزد معلمان ایرانی و اروپایی زبان فرانسه و علوم ریاضی و طبیعی را فرا گرفت (یغمایی، 176؛ نوایی، 40).
او از نوجوانی با شیوۀ خدمت در دیوان و دربار آشنا شد. در 1301ق ناصرالدین شاه پدرش را که لقب نصیرالدوله داشت، به آصف‌الدوله ملقب ساخت و لقب پدر را به پسر بخشید. میرزا احمد در این هنگام 12ساله بود و ظاهراً به گفتۀ اعتمادالسلطنه در مراسم لقب بخشی مقام وزارت تجارت را نیز به دست آورد، اما همو در حوادث دو روز بعد، از نادرستی این موضوع خبر می‌دهد (ص 345-346؛بامداد،1/ 78). این واقعه را صدیق‌الممالک شیبانی، مورخ دیگر عصر قاجار در شمار حوادث سال 1303ق/ 1885م آورده (ص 236)، اما روایت اعتمادالسلطنه به سبب نزدیکی و ارتباط او با شاه و دربار از صحت بیشتری برخوردار است.
پس از مرگ عبدالوهاب آصف‌الدوله در1304ق/ 1886م؛ ورثۀ او 50 هزار تومان به ناصرالدین‌شاه تقدیم داشتند و اجازۀ اطلاق لقب «جناب» را برای نصیرالدولۀ نوجوان به دست آوردند و بدین‌سان، او «منشی حضور» شاه شد. بدر تا1313ق/ 1895م که ناصرالدین شاه کشته شد، این مقام را حفظ کرد و سپس به خدمت وزارت خارجه درآمد (اعتمادالسلطنه، 545؛ یغمایی، 176-177). در وزارت خارجه، ازآن‌رو که تحصیلات گسترده‌ای داشت و علوم قدیم و دانشهای روز را به خوبی فرا رفته بود و بر ادبیات فارسی و زبانهای خارجی تسلط کافی داشت، به سرعت پیشرفت کرد. در 1322ق/ 1904م مأمور خدمت در سفارت ایران در بلژیک شد و اندکی بعد مقام وزیرمختاری ایران در آن کشور را به دست آورد و با گذشت زمان در میان سفیران کشورهای خارجی در بلژیک اعتبار فراوان و شهرتی در خور یافت (سپهر، 128؛ وحیدنیا، 79؛ نوایی، همانجا؛ یغمایی، 177).
دوران سفارت او 6 سال طول کشید. پس از بازگشت به ایران رئیس دیوان عالی تمیز شد و سپس در 1334ق در کابینۀ نخست میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله (همسر خواهرش) به سمت وزارتخانه شد (وحیدنیا، همانجا؛ یغمایی، 178). نصیرالدوله در دورۀ دوم صدارت وثوق‌الدوله که از 8شوال 1336ق/ 26 تیر 1297ش آغاز شد و حدود دو سال دوام داشت، وزیر معارف بود و در این دوران توانست از عهدۀ خدمات مهمی به فرهنگ و معارف کشور برآید. این دولت تا 8 شوال 1338ق/ 4 تیر 1299ش بر سرکار بود و در این تاریخ به سبب انعقاد قرارداد 1919م با انگلیس و مخالفت عمومی با آن ساقط شد (یغمایی، 176-178؛ صفایی، 441، 432).
بدر پس از آن تا چند سال کار مهمی نداشت و اوقات را برای رسیدگی به امور شخصی می‌گذراند. تا آنکه در اوایل سال 1305ش در دورۀ ششم مجلس نمایندۀ سیرجان شد (اسامی...، 72؛ قس: شجیعی، 307، که او را نمایندۀ کرمان دانسته است)، اما پیش از افتتاح مجلس، مستوفی‌الممالک، رویس الوزرای وقت، او را به وزارت معارف برگماشت (ملکی، 1/ 205). دوران اخیر وزارت او کوتاه بود و از 22 خرداد تا 18 بهمن 1305 ادامه داشت (سعادت، 75؛ نیز ﻧﻜ : یغمایی، 291).
پس از آن نصیرالدوله بجز عضویت در کمیسیون معارف منصبی نداشت، تا آنکه در 4 بهمن 1309، در 62 سالگی درگذشت (اقبال آشتیانی، 37). پیکر او را در حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپردند و وثوق‌الدوله رئیس‌الوزرای سابق در رثای او قطعه‌ای سرود (یغمایی، 186-187). نصیرالدوله مردی میانه قامت، هوشمند، نیک محضر، گشاده‌رو، و مشوق علم و هنر بود و در دوران وزارت خود به سادگی می‌زیست.

خدمات و فعالیتهای فرهنگی

بدر ازجمله وزیران نامی معارف ایران بود و در راه توسعه و گسترش دانشهای جدید در کشور سخت کوشید. از خدمات برجستۀ او تأسیس و تکمیل مدارس بود. وثوق‌الدوله رئیس الوزرای وقت نیز با او همراهی کامل داشت و پیشنهادهای وی را تا جایی که بودجۀ دولت اجازه می‌داد، می‌پذیرفت و خواسته‌های او را برآورده می‌کرد (‌ﻧﻜ : همو، 179-180).
نصیرادوله برای اجرای کامل قانون اداری وزارت معارف ـ که پیش از او به تصویب رسیده بود ـ شورای عالی معارف را تشکیل داد (همو، 183-184). اقدام پسندیدۀ دیگر او، تأسیس دارالمعلمین (دانشسرا) مرکزی و تبدیل مدرسۀ دخترانۀ «فرانکوپرسان» به دارالمعلمات بود (1297ش). دارالمعلمین مرکزی در 1298ش افتتاح شد و در آغاز دو کلاس داشت، یکی ابتدایی و دیگری عالی؛ ریاست آن را ابوالحسن فروغی برعهده داشت و استادان نام‌آوری چون عباس اقبال، غلامحسین رهنما و بدیع‌الزمان فروزانفر در آن تدریس می‌کردند (قاسمی، 504، 502؛ نوایی، 36-38).
بدر در 1297ش 3 مدرسۀ متوسطۀ جدید دایر کرد. مدرسۀ سلطانی به ریاست سلطان‌العلما، مدرسه سیروس به ریاست محسن قریب، و مدرسه‌ای دیگر به ریاست آقامیرزا ضیاء‌الدین. در این زمان آموزش ابتدایی و متوسطه گسترش بسیار یافت و افراد بی‌بضاعت به‌صورت رایگان در این مدارس آموزش می‌دیدند (قاسمی، 322، 257). او از محل تصویب‌نامۀ 4 ماده‌ای هیأت وزرا (28جمادی‌الاول 1336) جمعاً 30 دبستان دو کلاسه تا چهارکلاسۀ پسرانه و 10 مدرسۀ دخترانه و 9 دبیرستان یک یا دو کلاسه همراه با کلاسهای دبستانی در تهران و چند مدرسه در شهرستانها تأسیس کرد (همو، 322-325، 424).
از خدمات دیگر نصیرالدوله در دوران وزارت، تصویب نظام‌نامه‌ای برای حل مشکلات داروفروشان و اطبا بود که براساس آن از داروفروشان تهران و شهرستانها امتحان به عمل آمد و کسانی که از عهده برآمدند، اجازۀ ادامۀ کار یافتند. همچنین وی مقرر کرد که دانشجویان مدرسۀ طب هفته‌ای دو روز در بیمارستان دولتی حضور یابند و پزشکی عملی را از استادان بیاموزند (یغمایی، 182-183).
از اقدامات دیگر نصیرالدوله، تفکیک کلاس موزیک از مدرسۀ دارالفنون و تشکیل مدرسه‌ای جدید برای آموزش موسیقی بود. شاگردان این مؤسسه آموزشی را که زیرنظر وزارت معارف اداره می‌شد، افراد نظامی و غیرنظامی تشکیل می‌دادند (قاسمی، 289). از کارهای دیگر دورۀ اول وزارت او، انتشار مجلۀ اصول تعلیم یا اصول تعلیمات بود که شمارۀ اول آن در 14 رجب 1338ق/ 3 آوریل 1920م به چاپ رسید و پس از انتشار 6 شماره، ادارۀ آن برعهدۀ ابوالحسن فروغی رئیس دارالمعلیمن عالی نهاده شد. سالنامۀ معارف ایران نیر در 1297ش منتشر شد. این سالنامه اطلاعات گرانبهایی از اوضاع فرهنگی آن عصر را دربر دارد (همو، 123-124، 254-255).
بدر در دوران کوتاه وزارت معارف خود در کابینۀ مستوفی‌الممالک در 1305ش نیز خدمات مهمی انجام داد. ازجمله کتابخانۀ معارف را تأسیس کرد که بعداً نام آن به کتابخانۀ ملی تغییر یافت و حدود 15 هزار جلد از کتابهای کتابخانۀ سلطنتی به آنجا منتقل گردید (صفایی، 521-522). در همین زمان او لایحۀ تعلیمات عمومی را به مجلس برد و در راه تصویب و اجرای آن کوشید. براساس این لایحه آموزش رایگان به تصویب مجلس رسید (مروارید، 2/ 32-33).
بدر در سالهای آخر عمر به عضویت کمیسیون معارف درآمد. اعضای دیگر این کمیسیون مشیرالدوله پیرنیا، مؤتمن‌الملک پیرنیا، ﭔﺤﭕﻰ دولت‌آبادی، محمد مصدق و چند تن دیگر بودند. وظیفۀ اعضا برنامه‌ریزی برای کمیسیون و انتخاب کتابهای مناسب برای چاپ بود (باستانی پاریزی،544).
بدر شخصی دانشمند، ادیب و میهن‌پرست بود و دانشمندان را ارج می‌نهاد. آثار و نوشته‌هایی از و برجای مانده است که ترجمۀ کتاب معرفة‌الارض، تاریخ نادرشاه و رساله در حساب و خواص اعداد از آن جمله‌اند. اشعار اندکی از او در دست است که نشانۀ ذوق سلیم اوست. وی در آن روزگار که جوانان متأثر از تمدن غربی به فرهنگ ملی خود کمتر توجه و اعتنا می‌کردند و در تغییر خط از الفبای فارسی به لاتین تبلیغاتی صورت می‌گرفت، چکامه‌ای سرود و در آن فرنگ رفتگان را از ورود در این معرکه برحذر داشت (حکمت، 163-164؛ یغمایی، 185-186). او به حفظ آثار ملی و هنری ایران علاقه‌مند بود و خود چند مجلد مرقع از خطوط استادان قدیم، چند جلد کتاب خطی نفیس و یک مجلد قرآن‌ کریم به خط آقا ابراهیم قمی را به موزۀ ملی اهدا کرد (همو، 186). ظاهراً این آثار بعدها به کتابخانۀ ملی انتقال یافت (‌ﻧﻜ : ملی، 1/ دو).

مآخذ

اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی، به کوشش عطاء‌الله فرهنگ تهرانی، تهران، 1356ش؛
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش؛
اقبال آشتیانی، عباس، «میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله»، یادگار، تهران، 1327ش، س 5 ، ﺷﻤ 6-7؛
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، تلاش آزادی، تهران، 1347ش؛
بامداد،مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1357ش؛
حکمت، علی‌اصغر، سی خاطره، تهران، 1355ش؛
سپهر، عبدالحسین، مرآت‌الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368ش؛
سعادت نوری، حسین، رجال دورۀ قاجاریه، تهران، 1364ش؛
شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دورۀ قانون‌گذاری، تهران، 1344ش؛
شیبانی، ابراهیم، منتخب‌التواریخ، به کوشش ایرج افشار، 1366ش؛
صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، 1362ش؛
قاسمی پویا، اقبال، مدارس جدید در دورۀ قاجاریه، تهران، 1377 ش؛
مروارید، یونس، از مشروطه تا جمهوری، تهران، 1377ش؛
ملکی، حسین (زاوش)، دولتهای ایران در عصر مشروطیت، تهران، 1370ش؛
ملی، خطی؛
نوایی، عبدالحسین، «دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس»، تاریخ معاصر ایران، تهران، 1377ش، س 2، ﺷﻤ 5 ؛
وحیدنیا، سیف‌الدوله، «رجال معاصر»، وحید، تهران، 1350ش؛
دورۀ جدید، ﺷﻤ 1؛
یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، 1375ش.

علی آل داوود