بحیر بن ورقاء صریمی

بَحیرِ بْنِ وَرْقاءِ صَریمی (د 81ق/ 700م)، از سرداران دورۀ اموی در خراسان. وی از تیرۀ بنی صریم بن مُقاعِس از قبیلۀ بنی تمیم بود (ابن‌حزم، 218). در پاره‌ای منابع، نام وی بُجَیر ضبط شده است (مثلاً ﻧﻜ : بلاذری، 415؛ ابن‌حزم، همانجا). همۀ شهرت بحیر به دورۀ فعالیتش در خراسان و اوج نزاعهای قبیله‌ای بازمی‌گردد.
در جریان جنگها و درگیریهای عبدالله بن زبیر با بنی‌امیه بر سر خراسان، عبدالله بن زبیر عبدالله بن خازم سُلَمی را به ولایت خراسان گماشت. نخست بنی تمیم او را در جنگ با بنی ربیعه و اوس بن ثعلبه یاری کردند و چون خراسان به اطاعت عبدالله درآمد، وی با بنی تمیم بدرفتاری آغاز کرد. از این رو، گروهی از آنان در هرات سر به شورش برداشتند و محمد فرزند عبدالله را که والی هرات بود، در 65ق/ 685م به قتل رساندند (بلاذری، 414-415؛ طبری، 5/ 623؛ نیز ﻧﻜ : گردیزی، 242). از آن پس، درگیری و کشمکش در خراسان میان بنی تمیم و عبدالله بن حازم- در واقع جنگ میان امویان و زبیریان- ادامه یافت (ﻧﻜ : طبری، 5/ 624-625).
به گزارش گردیزی (ص 243)، سرانجام، عبدالملک بن مروان در 71ق/ 690م بحیربن ورقاء را که از زبیریان روی برتافته، و در شمارجنگاوران بود (طبری، 5/ 624)، به حکومت خراسان گماشت؛ اما مورخان دیگر به حکومت بحیر بر خراسان تصریح نکرده‌اند. بحیر در 72ق در رأس سپاهی از بنی‌تمیم طوس را تصرف کرده، روی به ابرشهر (نیشابور) نهاد و عبدالله بن خازم را از آنجا راند. عبدالله به ترمذ، و از آنجا به مرو گریخت و به قصد انتقام جویی گروهی از بنی تمیم را کشت. بحیر به تعقیب وی پرداخت و در نزدیکی مرو با او جنگید، سپس او را به همراه دو فرزندش عنبسه و یحیى به قتل رساند (73ق). آنگاه قاصدی روانۀ شام کرد تا خبر قتل عبدالله بن خازم را به عبدالملک بن مروان برساند (بلاذری، 415-416؛ طبری، 6/ 176-177، 199).
زمانی که بحیر سرگرم جنگ و گریز با عبدالله بن خازم بود؛ بُکیر بن وشاح (ﻫ م) والی مرو از اطاعت عبدالله بن زبیر سر بر تافت و عبدالملک نیز او را به ولایت خراسان گماشت (همانجا). به روایتی بکیر که خود را در خطر دید، بحیر را آزاد کرد و با پرداخت مبلغی هنگفت با او از درمصالحه درآمد. بحیر پس از آزادی به استقبال امیه شتافت و در نزدیک نیشابور به خدمت درآمد (همانجا)و امیه نیز نیز اورا به ریاست شرطه گماشت و بحیر تا 77ق بر این منصب بود (همو، 6/ 210، 315-316؛ ابن عثم، 5/ 349).
در 77ق/ 696م چون امیه قصد گشودن بخارا کرد، بکیربن وشاح در مرو مردم را بر ضد او شوراند. امیه دست از بخارا برداشت و روی به سوی مرو نهاد وبکیر را دستگیر کرد، اما بحیر که از بکیر کینه به دل داشت، با موافقت ـ یا حتى امرِ ـ امیه او را به قتل رساند (بلاذری، 416-417؛ طبری، 6/ 315-317، 331؛ نیز ﻧﻜ : ابن عساکر، 9/ 163).
پس از امیه، بحیر به خدمت مهلب بن عوف بن ابی صفره والی جدید خراسان درآمد، اما چندی بعد گروهی از بنی عوف بن کعب همپیمان شدند تا انتقام خون بکیر را بگیرند. از این رو، در 81ق یکی از ایشان که توانسته بود اعتماد بحیر را جلب کند، در اردوگاه مهلب در مرو، بحیر را کاردی زد که بر اثر آن قتل رسید (طبری، 6/ 332-333؛ نویری، 21/ 229).

مآخذ

ابن‌اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، 1411ق/ 1991م؛ ابن‌حزم، علی، جمهرةانساب العرب، بیروت، 1403ق/ 1983م؛ ابن‌عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ بلاذری، احمد، فتوح‌البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1866م؛ طبری، تاریخ؛ گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1363ش؛ نویری، احمد، نهایةالارب، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1396ق/ 1976م.

عنایت‌الله فاتحی‌نژاد