بحیرا

بَحیرا، راهبی از اهل کتاب که بر مبنای پاره‌ای روایات، پیامبراکرم(ص) را پیش از بعثت ملاقات کرده، و از نبوت آن حضرت خبر داده است.
واژۀ بحیرا از ریشۀ آرامی «بخیره»، و به معنای برگزیده و منتخب است (نولدکه، 705) که به احتمال بسیار لقب راهب یاد شده بوده است و اینکه گفته‌اند: وی نام سرجیوس یا جرجیوس داشته، نیز مؤید این نظر است (ﻧﻜ : مسعودی، 1/ 89؛ نیز ﻧﻜ : داغر، 1/ 89، حاشیه).
آگاهیهای ما در باب‌بحیر اندک و متناقض است و همۀ شهرت او مربوط به مجموعه روایتهایی است که در آنها، وی با حضرت محمد(ص) ملاقات کرده است. کهن‌ترین روایت موجود از آنِ ابن‌اسحاق است و دیگر سیره‌نگاران نیز از این طریق یا به طرق دیگر ـ که به هر حال همۀ آنها به ابوموسى اشعری می‌رسد (مثلاً ﻧﻜ : طبری، 2/ 277-279؛ ابن‌عساکر، 1/ 372-374) ـ ماجرای مذکوره را گاه با ذکر تفصیلات و جزئیات دیگر نقل کرده‌اند. بر مبنای این روایات، پیامبراکرم(ص) در نوجوانی، همراه عموی خود ابوطالب در سفری تجاری، رهسپار شام شد. چون کاروانیان در شهر بُصرى (واقع در شرق حوران در جنوب سوریۀ کنونی) فرود آمدند، بحیران راهب که در دیری خلوت گزیده بود و ظاهراً از پیش با کاروان قریشیان آشنایی داشت، به جست‌وجوی حضرت محمد(ص) که از کاروانیان کناره گرفته بود، برآمد و آن حضرت را دید که ابری یا درختی بر سرش سایه افکنده است. آنگاه پس از طرح سؤالاتی چند و یافتن مهر نبوت در آن حضرت، به ابوطالب دربارۀ حفظ ایشان از خطر یهودیان هشدار داد (ابن‌اسحاق، 73-75؛ ابن‌هشام، 1/ 199-194؛ ابن‌سعد، 1/ 153-155). طبق این روایات، 3 تن دیگر از اهل کتاب، با توجه به وجود کتابی که نسل اندر نسل بدیشان رسیده بوده است و برمبنای آن نشانه‌های نبوت را در حضرت رسول(ص) بازشناخته بودند، قصد جان آن حضرت را داشتند، ولی بحیرا آنان را مانع شد (ابن اسحاق، 75-76؛ ابن هشام، 1/ 194).
دربارۀ نحوۀ این دیدار گفت‌وگوها، در روایات موجود اختلافاتی دیده می‌شود و به احتمال بعدها تفصیلات دیگری بنابر اهداف خاص بدان افزوده شده است. مثلاً برپایۀ برخی روایات، ابوبکر و بلال حبشی نیز در این کاروان همراه قریش بوده‌اند و ابوطالب حضرت رسول(ص) را همراه آنان به مکه فرستاده است. دربارۀ سن پیامبر(ص) در این ماجرا نیز اختلاف هست (ابونعیم، 124؛ ابن‌سعد، 1/ 121؛ طبری، 2/ 278؛ سهیلی، 2/ 225؛ ابن‌سیدالناس، 1/ 43؛ قس: ذهبی، تاریخ...، 57؛ ابن حجر، الاصابة، 1/ 183-184).
در باب دین بحیرا نیز، اگرچه در کهن‌ترین روایات تصریح شده است که وی نصرانی بود (ابن‌اسحاق، 73؛ ابن هشام، 1/ 191؛ ابن سعد، 1/ 153)، ولی دست‌کم در یک روایت او از یهودیان منطقۀ تیما در شام شمرده شده (ابن حجر، همانجا). و به نوشتۀ مسعودی ابن بنی‌عبدالقیس بوده است (1/ 89). در روایتی دیگر، بحیرا یکی از 3 نفری قلمداد شده است که بهترینِ «اهل الارض» هستند (ابن‌قتیبه، 58). همچنین در این باره که وی اسلام را درک کرده، یا نه، میان مورخان و رجال‌شناسان بحث و تردید بوده است (مثلاً ﻧﻜ : ذهبی، میزان...، 2/ 153؛ ابن حجر، همانجا؛ نیز لسان...، 3/ 39). اکنون بقایای دیر کهنی مربوط به قرن 4م در منطقۀ بصرى در سوریه وجود دارد که به بحیرای راهب منسوب است (المعجم...، 2/ 321) و درپاره‌ای منابع نیز به قبر بحیرا در بصرى به عنوان زیارتگاه اشاره شدعه است (مثلاً ﻧﻜ : قلقشندی، 4/ 108؛ نیز ﻧﻜ : علی، 7/ 333).
با آنکه روایات موجود در باب‌بحیرا خالی از تناقض و جعل نیست (ﻧﻜ : زریاب، 91-92؛ عاملی، 1/ 91-94) و در آثار اصیل شیعی نیز از قول امامان(ع) روایتی در تأکید آن دیده نشده است (مثلاً ﻧﻜ : ابن‌بابویه، 182ﺑﺒ؛ مجلسی، 15/ 193-194، 198، 200-201، 204، 17/ 231، که به روایات مشهور استناد شده است)، اما می‌توان انعکاس خاصی از آن را در ادبیات کهن مسیحی مشاهده کرد. مثلاً در رسالۀ قدیس یوحنای دمشقی (د 749م) به نام «مباحثه میان مسیحی و مسلمان» به روایت مذکور استناد شده است تا چنین وانمود شود که قرآن کریم منبعی بجز وحی داشته است (ﻧﻜ : رامیار، 128؛ ساهاس، 74-73)؛ یا تئوفانِس مورخ بیزانسی (د ح 817م)، از راهبی به نام سرجیوس نام برده است که خدیجه همسر پیامبر(ص) اندکی پس از بعثت، برای کسب اطمینان از نبوت آن حضرت، به نزد وی رفت. وی را با ورقةبن نوفل که روایات مربوط به او خود قابل نقد به نظر می‌رسد (ﻧﻜ : ابن هشام، 1/ 203؛ قس: عاملی، 1/ 228-230)، خلط کرده است (ﻧﻜ : نولدکه، 699؛ EI2). همچنین در رسالۀ مجعولی به نام «مکاشفات بحیرا» که احتمالاً پس از قرن11م به رشتۀ تحریر درآمده، و از آن روایتهایی به عربی وس ریانی در دست است، به نقل از بحیرا داستانهایی از ملاقات وی با پیامبر اسلام (ص) آمده که اهداف ضداسلامی به طور کلی در آن آشکار است (رامیار، 126-127؛ EI2).

مآخذ

ابن‌اسحاق، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1398ق/ 1978م؛
ابن بابویه، محمد، کمال‌الدین، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، 1390ق؛
ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، 1328ق؛
همو، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330ق؛
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛
ابن سیدالناس، محمد؛
عیون لآاثر، بیروت، 1974م؛
ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر، ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960م؛
ابن هشام، عبدالملک، السیرةالنبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، قاهره، 1355ق؛
ابونعیم اصفهانی، احمد، دلائل النبوة، حیدرآباد دکن، 1397ق/ 1977م؛
داغر، یوسف اسعد، حاشیه بر مروج‌الذهب (ﻧﻜ : ﻫﻤ، مسعودی)؛
ذهبی، احمد، تاریخ الاسلام (السیرة النبویة)؛
به کوشش عمرعبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی؛
همو، میزان‌ الاعتدال، به کوشش علی محمدبجاوی، قاهره، 1382ق/ 1963م؛
رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، 1362ش؛
زریاب، عباس، سیرۀ رسول الله(ص)، تهران، 1370ش؛
سهیلی، عبدالرحمان، الروض الانف، به کوشش عبدالرحمان وکیل، قاهره، 1387ق/ 1967م؛
طبری، تاریخ؛
عاملی، جعفرمرتضى، الصحیح من سیرةالنبی الاعظم (ص)، قم، 1402ق؛
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد، بیروت، 1970م؛
قلقشندی، احمد، صبح‌الاعشى، قاهره، 1383ق/ 1963م؛
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، 1403ق/ 1983م؛
مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/ 1965م؛
المعجم الجغرافی للقطر العربی السوری، به کوشش عماد مصطفى طلاس، دمشق، 1992م؛
نیز:

EI2;
Nöldeke, Th, «Hatte Mhammad christliche Lehere?», ZDMG, 1858;
vol.XII;
Sahas, D.J., Johne of Damascus on Islam, Leiden, 1972.
مسعود حبیبی مظاهری