بحشل

بَحْشَل، اسلم بن سهل رزّاز واسطی (د 288 یا 292ق/ 901 یا905م)، مورخ و محدث و نویسندۀ تاریخ واسط. اطلاع چندانی از زندگی او در دست نیست. چنانکه از شهرتش برمی‌آید، از مردم واسط و ساکن محلۀ رزازان آنجا بوده، و خانه و مسجدش نیز همانجا قرار داشته است (یاقوت، 5/ 127). در همین دوره محدث دیگری به نام احمد بن عبدالرحمان بن وهب بحشل (د 264ق) در مصر زندگی می‌کرده که البته غیر از اسلم بن سهل است (ابن‌فرضی، 26؛ سبکی، 1/ 199؛ ذهبی، میزان...، 1/ 113).
اسلم بحشل را محدثی ثقه و حافظ و پیشوا در حدیث دانسته‌اند (یاقوت، همانجا). از جمله استادان او در حدیث می‌توان از جد مادریش، وهب‌بن‌بقیه، سعیدبن زیاد و محمدبن ابی نعیم واسطی یاد کرد (خطیب، 13/ 488؛ ذهبی، سیر...، 13/ 553). کسانی چون ابوبکر محمدبن سمعان، محمدبن عبدالله بن یوسف و ابراهیم بن یعقوب همدانی از شاگردان او بودند (همانجا؛ یاقوت، 5/ 127-128). در بیشتر منابع تاریخی وفات وی را 292ق و بعضی 288ق ذکر کرده‌اند (ذهبی، همانجا؛ صفدی، 9/ 52؛ ابن تغری بردی، 3/ 158؛ یاقوت، همانجا).
یگانه اثر بحشل تاریخ واسط است که از کهن‌ترین آثار دو نوع خود به شمار می‌رود و سرسلسلۀ مجموعه آثاری است که با عنوان شهرها به تاریخ فرهنگی آنها پرداخته است. در واقع بحشل در این کتاب به شرح مختصری از حوادث مربوط به این شهر و توابع آن بسنده کرد (عواد، 9)، و سپس مانند غالب آثار مشابه همچون تاریخ اصفهان، تاریخ جرجان و... به ذکر رجال علمی و روایی منطقه، اعم از کسانی که در آنجا ساکن بوده، و یا از آنجا عبور کرده‌اند، پرداخته است. ظاهراً انگیزۀ محدثانی چون بحشل از نگاشتن «تاریخ محلی» احساس نیاز به حفظ نام محدثان و احادیث در برابر جعل، و تعیین موطن روایان بوده است (ﻧﻜ : روزنتال، 167-166). او همچنین به نقل از احادیث آن دسته از علمایی که از طریق سلسله روات به مؤلف می‌رسیدند، و نیز به ذکر نام محدثان و استادان و شاگردان آنها و نقل چند حدیث از آنها پرداخته است. هدف بحشل از نقل این احادیث نشان دادن مقام علمی و درجۀ وثوق روایان بوده است (همو، 167). از این‌رو، عواد عنوان «تاریخ علماءواسط» را برای کتاب شایسته‌تر دانسته است (همانجا)، اما بی‌گمان، بنابر تعبیر آن ایام، واژۀ «تاریخ» در اینگونه کتابها به معنای «طبقات» به کار می‌رفته است (همانجا)؛ بنابراین، تنظیم کتاب نیز بر حسب طبقات و سنوات و دوره‌های حیات محدثان است، اگرچه نویسنده از اصطلاح «قرن» به جای «طبقه» استفاده کرده است.
طبقۀ اول تاریخ وسط دربارۀ صحابیانی است که به شهر واسط آمدند و از پیامبر(ص) حدیث روایت کردند (ص 47ﺑﺒ ). 3 طبقۀ دیگر مربوط به علمای شهر واسط تا سدۀ 3ق است (ص 85ﺑﺒ، 151ﺑﺒ، 218ﺑﺒ).
ابوالحسن ابن معازلی مورخ سدۀ 5ق (ﻧﻜ : ﻫ د، ابن مغازلی) تکلمه‌ای با عنوان الذیل علی تاریخ واسط بر کتاب بحشل نوشته بوده است. تاریخ واسط که نسخۀ ناقصی از آن در قاهره موجود است، در 1967م به کوشش کورکیس عواد در بغداد به چاپ رسید.

مآخذ

ابن تغری‌بردی، النجوم؛
ابن فرضی، عبدالله، الالقاب، بیروت، دارالجیل؛
بحشل، اسلم، تاریخ واسط، به کوشش کورکیس عواد، بیروت، 1406ق/ 1986م؛
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، 1349ق/ 1931م؛
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1404ق/ 1984م؛
همو، میزان‌الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/ 1963م؛
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیةالکبرى، بیروت، دارالمعرفه, صفدی، خلیل، الوافی باوفیات، به کوش هلمون ریتر، ویسبادن، 1381ق/ 1962م؛
عواد، کورکیس، مقدمه بر تاریخ واسط (ﻧﻜ : ﻫﻤ ، بحشل)؛
یاقوت، ادبا؛
نیز:

Rosenthal, F., A History of Muslim Historiography, Leiden, 1968.
شادی دایی رضایی‌مقدم