بالطه جی

بالْطه‌جی، یا بالتاچی (به معنی تبردار)، در تشکیلات دربار عثمانی به محافظان کاهای سلطنتی اطلاق می‌شد. اینان علاوه بر نگاهبانی، خدمات گوناگون در اندرون و بیرون دربار را نیز برعهده داشتند (پاکالین، I/ 154؛ «دائرةالمعارف...»، V/ 34).
این رسته نخستین‌بار در دوران فرمانروای سلطان مراد دون (ﺣﮑ 824-855ق) ایجاد شد. سطان مراد مقارن لشکرکشی به روم ایلی عده‌ای راب رای هموارکردن راهها، پرکردن باتلاقها، قطع درختان و خدماتی از اینگونه استخدام کرد (اوزون چارشیلی، «تشکیلات...»، 432؛ تورسون بی، 109؛ پاکالین، I/ 156؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). افراد این رسته که «جماعت تبردارن» نامیده می‌شدند، سپس در 5 واحد جداگانه (اجاق) در کاخهای سرای قدیم، سرای جدید، گالاتا (غلطه) سرای، کاخ ابراهیم پاشا و ادرنه به خدمت مشغول شدند (اوزون چارشیلی، «خاندان...»، I/ 57؛ «دائرةالمعارف»، همانجا؛ IA, II/ 286). بالطه‌جیها به دو دستۀ بزرگ موسوم به «تبرداران سرای عتیق» و «تبرداران زُلُفلو» (زلفدار) تقسیم می‌شدند (پاکالین، III/ 429-430).
تبردارن سرای عتیق، علاوه بر محافظت از سرای قدیم و خدمت به مادرشاه (والدۀ سلطان)و شاهزادگان، ادارۀ موقوفات حرمین شرفین را نیز برعهده داشتند و تحت سرپرستی دارالسعاده آغاسی (رئیس خواجه‌سرایان) به کار می‌پرداختند (اوزون چارشیلی، «تشکیلات»، همانجا؛ شمعدانی زاده، II/ 12). این سازمان در 1171ق در زمان سلطان مصطفێ سوم که از سوء استفادۀ آنها از حرمین آگاه شده ود، برچیده شد (همو، II/ 12-13؛ اوزون چارشیلی، همان، 434). اما بار دیگر در ذیقعدۀ 1187 در دوران فرمانروایی عبدالحنید اول احیا و دایر گردید (همانجا).
بالطه‌جیهای زلفدار که «تبرداران خاصه» نیز نامیده می‌شدند (پاکالین، III/ 429)، از نظر کار و موقعیت در دربار عثمانی از گروه دیگر کاملاً متمایز و متفاوت بودند. با توجه به اینکه آنان به خدمت در اندرون دربار و حرمسرا اشتغال داشتد، برای آنکه چشمشان به بانوان حرم نیفتد، لباس یقه بلند بر تن کرده، کلاهی نیز که از طرفین آن دو رشتۀ شبیه موی سر آویزان بود، بر سر می‌گذاشتند، چنانکه غیر از جلوی پای خود جای دیگری را نمی‌دیدند، ازاین‌رو، به «زلفلو» معروف شدند (اوزون چارشیلی، همان، 435؛ کوچو، IV/ 2073؛ «دائرةالمعارف»، همانجا)، این گروه را محافظان یقه‌دار نیز می‌نامیدند. اعضای علاقه‌مند به تحصیل از این صنف، در مسجد صوفیه درس می‌خواندند و 30 نفر از آنان در هنگام جنگ و لشکرکشی زیر «سنجق شریف»پرچم منسوب به پیامبر اکرم(ص)، قرآن تلاوت می‌کردند (کوچو، IV/ 2072؛ اوزون‌چارشیلی، همان، 432). بیرون‌آوردن تخت سلطنتی از خزانه به هنگام اعیاد و جشنها، پخش شربت و بخور در مراسم لودی خوانی در مسجد سلطان احمد، اطفای حریق در دربار، رفت و روب محل کار وزیران و قاضی عسکرها، کار در آشپزخانۀ سلطانی، شمع‌داری و جز آن از دیگر وظایف تبرداران خاصه بود (IA، همانجا؛ پاکالین، I/ 155؛ کوچو، IV/ 2073). افراد این گروه را به تفاوت از 184 تا 176 نفر تخمین زده‌اند (اوزون‌چارشیلی، همان، 438-437).
بالطه‌جیها عموماً از میان کودکان خدمتکار مسیحی (دِوشِرمه‌ها) انتخاب («کتاب مستطاب»، 13)، و تحت انضباط شدید تربیت می‌شدند، چنانکه تماس به قاپوچیها و سایر خدمۀ دربار برای آنها ممنوع بود (همان، 45). همچنین از افراد عجمی او غلانلار نیز عده‌ای برای خدمت در صنف بالطه‌جی برگزیده می‌شدند (همان، 7؛ اوزون‌چارشیلی، «خاندان»، I/ 40).
تبرداران خاصه در کاخ توپکای همراه با کدخدایان، بلوکباشیها و اُدباشیها و دارالسعاده آغاسی تحت فرمان «سلاحدار آغا» که بلندمرتبه‌ترین مقام در این زمینه در اندرون همایون بود، خدمت می‌کردند. تبرداران سرای عتیق نیز تحت فرمان «قزلر آغاسی» قرار داشتند (اوزون چارشیلی، «تشکیلات»، 433؛ کوچو، IV/ 2075؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). منشی دارالسعاده آغاسی یا «دارالسعادۀ شریفه آغاسی یازیجی‌سی» که منشی افندی نیز خوانده می‌شد، به امور موقوفات حرمین رسیدگی می‌کرد (اوزون چارشیلی، همان، 434). در سلسله مراتب تبرداران خاصه 8 نفر قمه‌بند قرار داشتند که آنان را بیچاقلی می‌نامیدند («دائرةالمعارف»، همانجا).
در دوران فرمانروایی عثمانیان بسیاری از افراد هر دو صنف بالطه‌جی با ابزار لیاقت، به مقامات عالی اداری و سیاسی عثمانی حتێ مقام صدرات رسیدند که از آن جمله بالطه‌جی محمدپاشا، ابراهیم پاشا نوشهرلی (ﻫ م)، نصوح پاشا و عزت محمدپاشا را می‌توان نام برد (عثمان‌زاده، 47؛ شیخی، 134، 436؛ IA, II/ 287).

مآخذ

شیخی، محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعانیة)، به کوشش عبدالقادراوزجان، استانبول، 1989م؛
عثمان‌زاده‌نائب، احمد، حدیقةالوزرا، فرایبورگ، 1969م؛
«کتاب مستطاب» (ﻧﮑ : ملـ)؛
نیز:

IA;
«kitâb-I müstetâb», Osmanlı develet teṣkislatrana dair Kayaklar, ed. Y. yücel, ankara, 1988;
koçu, R. E., Istanbul ansilopedisi, istanbul, 1960;
Pakalin, M. Z., Osmanliıtarih deyimleri ve terimleri sozlüğü, istanbul, 1983;
Şem' dânî- zâde, S,. mür ‘i‘ t-tevarih, ed. M.M. aktepe, istanbul, 1978;
türkiye diyanet vak fi İslâm ansiklopedisi, istanbul, 1992;
Tursun Bey, Târîh-Ebü‘ l-feth, ed. A. M. tuluni. Istanbul, 1977;
Uzunçarṣili, İ. H., osmani devleti teṣkilâindan kapukulu ocaklari, Ankara, 1984;
id, osmanli devletinin saray teṣkilatiو Ankara, 1984.
علی‌اکبر دیانت