بالتاچی محمد پاشا

بالْتاچیْ مُحَمَّدْ پاشا (د 1124ق/ 1712م)، صدراعظم دولت عثمانی در روزگار سلطنت احمد سوم (ﺣﮑ 1115-1143ق). وی به پاکجه مؤذن (ثریا، 4/ 208) و گوزلجه مؤذن (طیارزاده، 2/ 146) نیز مشهور است.
محمد در عثمانجق از توابع قسطمونی زاده شد شیخی، 2/ 3/ 436؛ ثریاف همانجا). از دوران کودکی او آگاهی دقیقی در دست نیست. وی به عنوان بالتاچی (تبردار) در صنف بالتاچیان وارد دستگاه حکومتی شد (طیارزاده، همانجا) و در مناصب مؤذنی، منشیگری، میرآوری و قاپودانی خدمت کرد و سرانجام در 1116ق/ 1704م پس از قلایلی احمدپاشا، به صدراعظمی برگزیده شد، اما چندی بعد از این مقام عزل گردید و بار دیر در 1122ق/ 1710م به صدرات منصوب شد (همانجاها).
پناهنده‌شدن کارل پادشاه سوئد به عثمانی و جنگهای روس و عثمانی از رویدادهای هم دوران صدرات کوتاه اوست. در این دوره روسها با ساختن استحکامات جنگی و کشتیهای رزمی در بندر دریای آرُف و برانگیختن مسیحیا آن نواحی و تصرف قلعۀ آزف (جودت، I-XII/ 92) به دولت عثمانی اعلان جنگ دادند و فرماندهی سپاه عثمانی در این جنگ به محمد پاشا به عنوان فرمانده سپاه و صدراعظم، ﻧﮑ: آق‌تپه، 133-132). وی در سمت فرماندهی معاهده‌ای نه چندان مناسب که در تایرخ به معاهدۀ پروت معروف است، منعقد ساخت. نظریات گوناگونی در تأیید یا انتقاد از سییاست او در این جنگ و انعقاد معاهده‌ای وهن‌اور، آن هم در هنگامی که احتمال پیروزی عثمانیها می‌رفت، اظهار شده است. چنانکه او را حتێ به گرفتن رشوه از تزار روس متهم کرده‌اند (شاو، 1/ 400؛ هامرپورگشتال، 4/ 2982؛ ثریا، 4/ 208-209).
بالتاچی مردی خردمند، مدبر، جسور و درعین‌حال مکار و غدار (همانجا؛ هامرپورگشتال، 4/ 2942)، و گویا هنردوست و اهل قلم نیز بود (IA, II/ 296). وی سرانجام در شوال 1123 پس از 5/ 2 سال صدرات (طیارزاده، همانجا) به عدم موفقیت در جنگ از مقام خود معزول، و اموالش مصادره شد. او نخست به جزیرۀ میدلّی، و سپس به لیمنی تبعید گردید و پس از مدتی بر اثر بیماری در همانجا درگذشت و درجوار آرامگاه شاعر عارف، شیخ مصری دفن گردید (هامرپورگشتال، 4/ 2982؛ IA، همانجا). سن او را به هنگام مرگ بیشتر از 50 سال دانسته‌اند (طیارزاده، همانجا)؛ بنابراین، می‌بایست در حدود سال 1074ق/ 1663م زاده شده باشد.

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1316ق؛
شاو، 1. ج. وا.ک شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛
شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛
طیارزاده، احمدعطا، تاریخ، استانبول، 1297ق؛
هامرپورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ میرزا زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1369ش؛
نیز:

Akepe, M.M., «Balatix Mehmed Paṣa 'nin 1711 Prut seferi ile iligili emirleri», Tarikh enstitüsü dergisi, Istanbul, 1970, no.1;
Cevdet, A., Tezâkir, ed, C. Bayson, Ankara, 1986;
IA.
محبوبه هریسچیان