باشماقلق

باشْماقْلِق، یا پاشماقلق (مرکب از واژۀ «باشماق» به معنی کفش و پسوند نسبت «لق»)، اصطلاح تشکیلات دربار عثمانی مستمری و حقوق ویژۀ مادر سلطان، همسران، خواهران، دختران و نزدیکان پادشاه بود که برای تهیۀ لوازم شخصی مانند کفش، لباس و سایر احتیاجات آنها از محل درآمد املاک خالصه (خواص همایون) پرداخت می‌شد (جودت، 1/ 92؛ کاظم قدری، 2/ 61؛ پاکالین، I/ 167-168). میزان این مستمری سالانه از 20 هزار آقچه تجاوز نمی‌کرد (جودت، پاکالین، همانجاها)، اما در سدۀ 11ق/ 17م درآمد تیولهای نظامی بدون مصرف را نیز بر آن افزودند (IA, II/ 333).
بنابر اسناد، اگرچه این نوع مستمری در سدۀ 9ق/ 15م نیز در موارد استثنایی وجود داشته، ولی رواج آن به عنوان «آپالقْ» (ﻫ م) ظاهراً از سدۀ 11ق/ 17م شروع شده است (همانجا). پادشاهان عثمانی در آغاز برقراری این مستمری یک دهکده از املاک خالصه را به مالکیت مادر سلطان ودیگر کسانی که مشمول این مقرری بودند، واگذار می‌کردند و یا چند روستا را به‌عنوان تیول به «تیمار» و «زعامت» آنها می‌دادند (پاکالین، همانجا). از آنجا که شاهزاده خانمها هیچ‌گونه مقام دولتی و رسمی نداشتند، این مستمری مادام‌العمر به آنها داده می‌شد (IA، همانجا). در برخی از ادوار تاریخ عثمانی این مقرری را به کسانی خارج از خانوادۀ سلطنتی نیز می‌دادند، چنانکه در زمان سلطان مراد سوم، برخی از امرا این قبیل روستاها را با عنوان «آرپالق»، «باشماقلق» و نظایر آن به اطرافیان خود را واگذار می‌کردند (جودت، 2/ 101). باشماقلق در اواخر سدۀ 12ق/ 18م با عنوان «خاص» و «مالکانه» نیز پرداخت می‌شد. با شروع عصر تنظیمات و اصلاحات (‌ﻧﮑ: ﻫ د، 9/ 255) این نوع مستمریها لغو، و به جای آنها حقوق منظم تعیین گردید (پاکالین، همانجا).

مآخذ

جودت، احمد، تاریخ، استانبول، 1309؛
کاظم قدری، حسین، تورک لغتی، استانبول، 1928م؛
نیز:

IA;
Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1983.
علی‌اکبر دیانت