باسیان

باسیان، شهری کهن در خوزستان، نزدیک‌ خلیج‌فارس که امروزه اثری از آن بر جای مانده است. جغرافی‌نگران اسلامی از این محل با عنوانهای بلد، مدینه، شهرک و قریه یاد کرده‌اند (مسعودی، 2/ 28؛ مقدسی، 406؛ ابن حوقل، 2/ 258؛ حدودالعالم، 137؛ یاقوت، 1/ 467).
اصطخری در نقشۀ خوزستان باسیان را در جوار شهرهای دورق و حصن‌مهدی ترسیم کرده است (الاقالیم، 54، 55؛ نیز ﻧﻜ : ابن‌حوقل، 2/ 249). به نوشتۀ همو باسیان شهر متوسط و آبادی بوده که رودی آن را به دو نیمه تقسیم می‌کرده است. از باسیان تا حصن‌مهدی دو منزل راه بوده که رفت‌وآمد مردم به آن از طریق آب انجام می‌شده است. از دورق به باسیان نیز راه آبی وجود داشته که از راه خشکی آسان‌تر و بهتر بوده است (مسالک...، 65). اصطخری در ذکر مسافات، خان مردویه را میان دورق و باسیان یاد می‌کند (همانجا). ابن حوقل (2/ 258). یاقوت (1/ 467-468) و ابوالفدا (ص 312) نیز وصف کوتاهی از باسیان دارند. همچنین اودلف به شاخه‌ای بزرگ از رو وادی الاعظم (آب شوشتر)، اشاره می‌کند که پس از عبور از میانۀ شهر شوشتر از طریق باسیان به دریا می‌ریزد (ص 92-93؛ نیز ﻧﻜ : حمدالله، 215؛ اقتداری، دیار...، 1/ 663). به نظر می‌رسد این همان رودی باشد که مؤلف حدودالعالم آن را شاخۀ رود شوشتر دانسته که باسیان، خان مردونه (خان مردویه) و دورق را تا به حد رام اورمزد (رام هرمز) آبیاری می‌کرده است (ص 46).
در سدۀ 4ق/ 10م بیشتر آبهای باتلاقی جنوب خوزستان توسط نهرهایی به طرف دورق جریان یافته، در باسیان به خلیج‌فارس می‌پیوست (لسترنج، 242). جزیرۀ دورقستان در نزدیکی باسیان قرار داشت و لنگرگاه کشتیهای بود که از هند عازمِ ایران بودند (یاقوت، 2/ 620؛ قزوینی، 195).
در 267ق/ 881م بهبود ین عبدالوهاب بر شهرهای فَنْدم (ابن‌اثیر، 7/ 348: فیدم) و باسیان و توابع آنها که بین اهواز و فارس قرار داشت، حکومت می‌کرد (طبری، 9/ 576). جنگ بین عضدالدولۀ دیلمی (د 372ق/ 982م) با بختیار در 11 ذیقعدۀ 366/ اول ژوئیۀ 977 در محل باسیان واقع شد. در این نبرد بختیار مجروح و منهزم گشت و به همراه برادر و وزیرش ــ ابن‌بقیة ــ به «مطارا» فرار کرد. لشکر او نیز پریشان و پراکنده گردید (ابوعلی مسکویه، 2/ 368-369).
چنین می‌نماید که در زمان حاضر بزیه یا بوزیه یا بوزی (با 226ª2 نفر جمعیت در شهرستان شادگان) به جای شهر کهن باسیان ایجاد شده است (امام شوشتری، 263-246؛ اقتداری، خوزستان...، 674-675؛ فرهنگ...، 6/ 61؛ سرشماری...،2؛ قس: مینورسکی، 50-51).

مآخذ

ابن‌اثیر، الکامل؛
ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، 1939م؛
ابودلف، مسعر، الرسالة الثانیة، به کوشش پ. بولگاکف و دیگران، قاهره، 1970م؛
ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، قاهره، 1333ق/ 1915م؛
ابوالفدا، تقویم‌البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛
اصطخری، ابراهیم، الاقالیم، چ تصویری، به کوشش مولر، گواتا، 1839؛
همو، مسالک ‌الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927م؛
اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، 1359ش؛
همو، دیارشهریاران، تهران، 1353ش؛
امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، 1331ش؛
حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛
حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ آبادیهای کشور، شهرستان شادگان، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛
طبری، تاریخ؛
فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم، دایرة جغرافیایی ستادارتش، تهران، 1330ش؛
قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، 1380ق/ 1960م؛
مسعودی، علی، مروج‌الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، 1966م؛
مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛
مینورسکی، و.، حواشی و تعلیقات بر حدودالعالم، ترجمۀ میرحسین شاه، کابل، 1342ش؛
یاقوت، بلدان؛
نیز:

Le stange, G., the lands of the eastern coliphate, london, 1966.
کریم شریعت