احمد شیخ

اَحْمَدْ شِیْخ (د 1316ق/ 1898م)، معروف به احمدو، یا اَمَدو سیکو، شیخ طریقۀ تیجانیه در افریقا و دومین و آخرین فرمانروای امپراتوری توکولور که بخشهایی از سودان غربی، نیجریه، گینه و مالی کنونی را زیر فرمان داشت و به سبب مقابله با نفوذ نظامی فرانسویان در منطقه شهرت یافت.
پدرش حاج عمرتَل تکروری که نسبش را به مرابطون رسانده‌اند، پیشوای فرقۀ برادری تیجانیه در سودان غربی بود و در سالهای 1253-1279ق/ 1837-1862م به‌تدریج مناطقی در گینۀ علیا و نیجریۀ وسطى و مالی چون فوتاجالون، دینگو پیرایه، کارآرتا، نیورو، سگو و ماسینا را تصرف کرد و پیروزیهای مهمی در واپس راندن فرانسویان از منطقه به دست آورد. او حکومت مناطق مذکور را میان پسران و خویشان خود تقسیم کرد و پسر بزرگ خود احمدو را به حکومت سگو گماشت و خلافت خود در رهبری فرقۀ تیجانیه را نیز ــ که درواقع فرمانروایی همۀ قلمروش بود ــ به او تفویض کرد.
پس از کشته شدن عمرتل در 1864م، احمدو که قلمروی وسیع با قبایل طغیانگر متعدد را به ارث برده بود، به دشواری توانست مدتی در برابر مشکلات داخلی مقاومت کند و رشتۀ امور را در مناطق مهم این قلمرو به دست گیرد (آرنولد، 242-243؛ دیویدسن، 433-434؛ EI2). او گذشته از کشمکش با قبیلۀ بمباره که تختگاهش سگو در منطقۀ آنان قرار داشت، می‌بایست دشمنیهای برخی از رؤسای قبیلۀ خود، یعنی توکولور را نیز دفع کند. افزون بر آن حکومت برادرانش حبیبو (در دنگرای) و مختار (در کونیاکاری) و پسرعمویش تجانی (در ماسینا) که تقریباً به استقلال حکم می‌راندند، احمدو را از ایجاد اتحاد نظامی و سیاسی امپراتوری در برابر پیشرفت روزافزون فرانسویان باز می‌داشت. به‌ویژه آنکه برادرش حبیبو از 1285ق/ 1868م آشکارا به طغیان برخاست و سپس نیز به فرانسویان پیوست (همانجاها).
احمدو برای تحقق وحدت سیاسی در 1291ق/ 1874م خود را امیرالمؤمنین خواند (EI2؛ فیشر، 378)، ولی این نیز کارساز نشد و چند سال بعد که فرانسویان به کیته و باماکو رسیدند و او موقعیت خود را در سگو از سوی بمباره‌ایها و توکولورهای ناراضی نیز در خطر می‌دید، مقر خود را از سگو به نیورو منتقل کرد (1301ق/ 1884م) و 3 سال بعد در پی اشغال ساحل چپ رود نیجر توسط فرانسویان، به ناچار براساس معاهدۀ گوری پذیرفت که تحت‌الحمایۀ فرانسه باشد (EI2؛ بریتانیکا، I/ 154؛ فانک...، I/ 306). از 1888م سرهنگ آرشینار فرمانده نظامی فرانسوی به تهاجمات گسترده‌ای در قلمرو احمدو دست زد و در 1890م سگو را اشغال کرد؛ سال بعد نیز نیورو و بیشتر دژهای نظامی احمدو را به دست آورد و احمدو به بانجاگارا گریخت، اما در 1311ق/ 1893م نیز پس از شکست از فرانسویان به هوسه رفت و همانجا بود تا درگذشت (همانجاها).

مآخذ

آرنولد، توماس، تاریخ گسترش اسلام، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران، 1358ش؛
دیویدسن، بازیل، افریقا: تاریخ یک قاره، ترجمۀ هرمز ریاحی و فرشته مولوی، تهران، 1358ش؛
نیز:

Britannica;
EI2;
Fisher, H., «The Western and Central Sudan», The Cumbridge History of Islam, eds. P. M. Holt et al., 1984, vol. II(2), Funk & Wagnalls New Encyclopedia, New York, 1973.
بخش تاریخ