احمدخان مقدم

اَحْمَدْخانِ مُقَدَّم (د 1232ق/ 1817م)، حکمران تبریز و مراغه در اواخر دورۀ زندیه و اوایل عصر قاجار. پدرش حاجی علی محمد خان که از رؤسای طایفۀ مشهور مقدم در مراغه بود، پس از قتل نادرشاه حکومت آن دیار را به دست گرفت و به روزگار کریم‌خان زند نیز در همان مقام ماند (رستم‌الحکما، 351؛ ابوالحسن، 122-123؛ بامداد، 6/ 169)، ازاین‌رو نوشتۀ نادرمیرزا (ص 169؛ نیز نک‌ : دانشنامه) مبنی بر اینکه او مردی مُکاری بوده و پسرش احمد «به جوهر خود رئیس قوم شد»، نادرست می‌نماید، چون حاجی علی محمد خان در 1190ق/ 1776م به دست نجفقلی خان دنبلی، بیگلربیگی تبریز، به قتل رسید، احمد ــ که در این زمان به احمدآقا شهرت داشت ــ بر جای پدر به امارت مراغه نشست. احمدآقا نه تنها به کین‌خواهی از قاتلان پدرش (طایفۀ دنبلی) برنخاست، بلکه با جلب پشتیبانی احمدخان دنبلی، برادرزادۀ نجفقلی خان و حاکم خوی، توانست بر عموزادگانش که مدعی حکومت مراغه بودند و چندی حکومت شهر را نیز دردست گرفته بودند، غلبه کند (بامداد، 6/ 19).
به گفتۀ بامداد، احمدآقا طوایف بلباس، مامش و منگور را که در نواحی ارومیه و مراغه به قتل و غارت می‌پرداختند، سخت سرکوب کرد. این طوایف از یک‌سو از پاشایان عثمانی و از سوی دیگر از علی مرادخان زند که در این زمان بر بخشهایی از ایران مرکزی فرمان می‌راند، یاری خواستند. علی مرادخان به عزل احمدآقا فرمان داد؛ اما او به امامقلی‌خان افشار، بیگلربیگی ارومیه و احمدخان دنبلی متوسل شد و اینان در نبردی در 1198ق محمود پاشای عثمانی را به قتل رساندند و احمد بار دیگر حکومت مراغه را در دست گرفت. پس از این رویداد احمدآقا به ارومیه رفت و از امامقلی خان لقب و حکم خانی گرفت و به احمدخان مقدم شهرت یافت (همانجا). با اینهمه، به گفتۀ مفتون دنبلی (تجربة، 1/ 70-83)، احمدخان چندی بعد با نجفقلی خان دنبلی که می‌خواست امامقلی خان را از آذربایجان براند، همداستان شد و نجفقلی خان به پیروزی رسید و بر آنجا استیلا یافت.
در 1207ق که آقا محمدخان قاجار، سلیمان خان را در رأس سپاهی برای سرکوب صادق‌خان شقاقی به آذربایجان گسیل کرد، احمدخان نیز همراه با دیگر والیان آذربایجان به اطاعت قاجاریان درآمد (شریف، 333-334؛ ساروی، 240-241). او در 1214ق از سوی فتحعلی شاه به حکومت تبریز منصوب شد (نادرمیرزا، همانجا) و در مقام بیگلربیگی تبریز و مراغه در جنگهای ایران و روس در سپاه عباس میرزا نایب‌السلطنه جنگید (مفتون، مآثر، 112، 116، 161، 172، 197-199)، عباس میرزا در 1221ق احمدخان را به حکومت ایروان فرستاد، ولی او پس از ورود به این شهر بیمار شد و ناچار به تبریز بازگشت (همان، 179-180). در 1226ق وی ازجمله امرایی بود که از فتحعلی شاه برای سرکوب شورش عبدالرحمان پاشا به بغداد فرستاده شد (همان، 261-262).
احمدخان سرانجام در مراغه درگذشت (همان، 324، 326؛ قس: بامداد، 6/ 20، که سال درگذشت او را 1231ق آورده است). پس از مرگ او، عباس میرزا یکی از پسران وی نورالله خان را به حکومت مراغه برگماشت و نیز فرماندهی سپاه آنجا را به پسر دیگرش جعفرقلی خان سپرد. همچنین پسر دیگر او، حسن آقا به خدمت دیوان تبریز درآمد (مفتون، همانجا).
مورخان احمدخان را ستوده‌اند. به گفتۀ بامداد (6/ 19)، او برخلاف پدرش با امرای آذربایجان به مدارا رفتار می‌کرد و سیاستی مدبرانه داشت. در مسجد جامع تبریز کتیبه‌ای است که در آن از احمدخان در مقام بیگلربیگی کل ممالک آذربایجان به سبب اقداماتش برای آبادانی و رونق تجارت و رفاه مردم این ولایت ستایش شده است (نک‌ : مینورسکی، 107-109). او با پیوند با خاندان سلطنت، منزلت خود و طایفۀ مقدم را در مراغه و تبریز بیشتر استوار ساخت: یکی از دختران او را فتحعلی شاه به زنی گرفت و دختر دیگرش به ازدواج شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه درآمد (عضدالدوله، 51، 306؛ هدایت، 9/ 603). فرزندان و نوادگان او نیز در حکومت قاجاریه به مقامهای بلندپایۀ نظامی و دیوانی رسیدند؛ مثلاً صمدخان شجاع‌الدوله از مستبدان معروف اواخر دورۀ قاجار در آذربایجان، از نوادگان همین احمدخان مقدم بوده است (نک‌ : فرهادمیرزا، 161؛ بامداد، 6/ 20).

مآخذ

ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1350ش؛
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1353ش؛
دانشنامه؛
رستم الحکما، محمدهاشم، رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1348ش؛
ساروی، محمد، تاریخ محمدی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1371ش؛
شریف، عبدالکریم، ذیل تاریخ گیتی‌گشا، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛
عضدالدوله، احمدمرزا، تاریخ عضدی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1353ش؛
فرهادمیرزا قاجار، زنبیل، چ سنگی، 1318ق؛
مفتون دنبلی، عبدالرزاق، تجربةالاحرار، به کوشش حسن قاضی طباطبایی، تهران، 1350ش؛
همو، مآثر سلطانیه، به کوشش غلامحسین صدری افشار، تهران، 1351ش؛
مینورسکی، و.، تاریخ تبریز، ترجمۀ عبدالعلی کارنگ، تبریز، 1337ش؛
نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافیای دارالسلطنۀ تبریز، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1360ش؛
هدایت، رضاقلی، روضة الصفای ناصری، تهران، 1339ش.

بخش تاریخ