احمدپاشا بنوال

اَحْمَدْپاشا بُنْوال، یا کلود الکساندر کنت دُبنوال (1 جمادی‌الاول 1086-24 جمادی‌الاول 1160ق/ 14 ژوئیۀ 1675-23 مۀ 1747م)، نجیب‌زاده و افسر فرانسوی که به حکومت پیوست و اسلام آورد و در مقام خمپاره‌چی باشی، اصلاحاتی در ارتش این دولت انجام داد (IA).
احمدپاشا در لیموزن به دنیا آمد؛ در 1686م (1097ق) به نیروی دریایی فرانسه پیوست؛ در 1698م در زمرۀ افسران گارد فرانسه درآمد و به سبب شایستگی در جنگ ایتالیا به شهرت رسید. او در 1704م (1116ق) در جنگ فرانسه با برخی دیگر از دولتهای اروپایی بر سر تاج و تخت اسپانیا، از هم‌وطنان خود رنجشی پیدا کرد و به ارتش اتریش پیوست (لاروس بزرگ، ذیل منوال) و در مدت 22 سال اقامت در اتریش (اوزون چارشیلی، «تشکیلات»، II/ 118) در جنگ بر ضد موطن خود، فرانسه و پاپ (EI2) و نیز در نبرد ینی چریها با آلمان با عنوان ژنرال سپاه آلمان شرکت داشت (هامر پورگشتال، 4/ 3024).
احمدپاشا در 1716م در جنگ پترواردین که بین اتریش و عثمانی روی داد، شرکت جست و زخم برداشت؛ یک سال بعد نیز در محاصرۀ بلگراد حضور داشت (اوزون چارشیلی، همانجا؛ EI2). سرانجام بر اثر سعایت فرماندهش، شاهزاده اوژن نزد امپراتور، به اتهام بی‌انضباطی به زندان افتاد و 3 سال در زندان بود. پس از آزادی نخست به ونیز رفت و سپس در 1142ق/ 1729م به دولت عثمانی پناهنده شد و در بوسنی سکنى گزید. وی در 1730م از بیم آنکه او را به اتریش تسلیم کنند، اسلام آورد و احمد نام گرفت و به قصد انتقام از اتریشیها به خدمت ارتش عثمانی درآمد و کوشید به قدرتهایی که با اتریش در حال جنگ بودند، یاری رساند، ولی توفیقی نیافت (همانجاها؛ EI1). آنگاه با نامه‌ای از حاکم بوسنی، به استانبول روانه شد (هامر پورگشتال، 4/ 3145)، ولی در این زمان به سبب کشته شدن داماد ابراهیم پاشا و برکناری سلطان احمد سوم از سلطنت نتوانست به مقصد و مقصود برسد. پس از به سلطنت رسیدن محمود اول (1143ق)، در گومولچین مقیم شد و 000‘1 آقچه از اقطاع آنجا به عنوان مستمری برای وی مقرر گردید (اوزون چارشیلی، همانجا).
سلطان محمود اول برآن شد که به شیوۀ اروپاییان، اصلاحاتی در ارتش عثمانی به‌ویژه در سازمان خمپاره‌چیها که ضعف و سستی بر آن راه یافته بود، به عمل آورد (سامی، 131-132). ازاین‌رو در ربیع‌الاول 1144/ سپتامبر 1731 توپال عثمان پاشا، صدراعظم وقت، احمدپاشا را به عنوان معلم و کارشناس فنی به سلطان محمود معرفی کرد و احمد پاشا به استانبول فراخوانده شد (مانتران، 278؛ اوزون چارشیلی، همان، II/ 118-119؛ ووسینیچ، 99). سلطان در 1146ق او را با اختیارات مأمور اصلاح ارتش کرد (نک‌ : سامی، 132-133)، اما این امر نارضایی و مخالفت ینی‌چریها را برانگیخت. احمدپاشا ناگزیر اقدامات خود را تنها به قسمت خمپاره‌چیها محدود کرد و در مقام خمپاره‌چی باشی، به اصلاح و تکمیل سازمان فنی توپخانه پرداخت (مانتران، همانجا). سپس به فرمان سلطان یک آموزشگاه مهندسی به نام «هندسه خانه» برای تربیت کارکنان فنی بنیاد نهاد که در 1147ق در اسکدارِ استانبول، همراه با مؤسسۀ خمپاره‌چی آغاز به کار کرد (لویس، «ظهور»، 47-48؛ اوزون چارشیلی، «تاریخ»، 534 / (2)IV؛ احمد عطا، 158). این آموزشگاه در 1750م تعطیل شد، اما چند سال بعد بر اثر تلاشهای چند کارشناس خارجی که به وسیلۀ احمدپاشا به خدمت ارتش عثمانی درآمده بودند، بار دیگر دایر و ادارۀ آن به شیوۀ اروپایی از سر گرفته شد (مانتران، اوزون چارشیلی، همانجاها).
احمدپاشا در شعبان 1147/ ژانویۀ 1735، به وسیلۀ علی پاشا حکیم اوغلی، صدراعظم وقت، به مقام پاشای دودُمی رسید (هامر پورگشتال، 4/ 3195؛ EI2). انتشار خبر تقرب احمدپاشا سبب شد که 3 نفر دیگر از فرانسویان نیز اسلام آورند و به خدمت باب عالی درآیند (هامر پورگشتال، 4/ 3206).
احمدپاشا افزون بر مأموریت خود، در امور سیاسی دولت نیز مداخله می‌کرد (IA) و گردانندۀ پشت پردۀ روابط سیاسی عثمانی با دولتهای اروپایی بود و از دولتهای فرانسه و سوئد بر ضد اتریش و روس حمایت می‌کرد (هامر پورگشتال، 4/ 3145). وی در نزدیک ساختن امپراتوری عثمانی به دولت فرانسه سخت مؤثر بود (همو، 4/ 3205-3206؛ مانتران، همانجا). همچنین بر اثر تحریکات احمدپاشا و ایلچی فرانسه، باب عالی در 17 رجب 1146 در مورد لشکرکشی روسیه به لهستان، به دولتهای متحد روس و اتریش هشدار داد (هامر پورگشتال، 4/ 3205؛ فرید، 321). به علاوه نظر موافق احمدپاشا در امضای پیمان‌نامه بین باب عالی و سوئد (هامر پورگشتال، 5/ 3242؛ اوزون چارشیلی، همان، 221-222 / (2)IV) و نیز مخالفت او در مذاکرات مربوط به پیمان اعانۀ نقدی با دولت سوئد تأثیر داشته است (هامر پورگشتال، 5/ 3272).
اینگونه مداخلات احمدپاشا از یک‌سو، و تندخویی و بی‌پروایی او از سوی دیگر، خشم صدراعظم، یگن محمد را برانگیخت، سرانجام در 1738م به بهانه‌ای او را به قسطمونی تبعید کردند و اگر حمایت قزلر آغا نبود، سرش نیز بر باد می‌رفت (همو،
5/ 3294). بعد از عزل یگن محمدپاشا و انتصاب عوض محمدپاشا، احمدپاشا دوباره بر سر کار سابق خود بازگشت و تا پایان عمر همچنان در سمت خود باقی بود (مانتران، همانجا).
یادآوری این نکته لازم است که گزارشی با تاریخ 1784م مربوط به اوضاع نیروی دریایی عثمانی دردست است که از سوی شخصی به نام بنوال نیست (نک‌ : کارال، 176, (14-15)/ IV)، زیرا وی در 1747م درگذشته است؛ اما او نیز در 1146ق/ 1733م گزارشی دربارۀ رویدادهای اتریش، مجارستان، اسپانیا، فرانسه و ترکیه تنظیم و ارائه کرده بوده که در دست است (لویس، «مورخان»، 189).
احمدپاشا در اواخر عمر سعی داشت به فرانسه بازگردد. پس از مرگ، جسد وی در گورستان مولوی خانۀ گالاتا (غلطه) به خاک سپرده شد (IA) و پسرخوانده‌اش سلیمان آغا که او نیز فرانسوی بود و اسلام آورده بود، به جای او به عنوان خمپاره‌چی باشی گمارده شد (EI2).

مآخذ

احمدعطا، طیارزاده، تاریخ عطا، استانبول، 1291ق؛
سامی و دیگران، تاریخ، قسطنطنیه، 1198ق؛
فرید، محمد، تاریخ الدولة العلیة العثمانیة، به کوشش احسان حقی، بیروت، 1403ق/ 1983م؛
ووسینیچ، وین، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ سهیل آذری، تبریز، 1346ش؛
هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراطوری عثمانی، ترجمۀ زکی علی‌آبادی، به کوشش جمشید کیان‌فر، تهران، 1368-1369ش؛
نیز:

EI2;
EI2;
Grand Larousse;
IA;
Karal, Enver Ziya, «Osmanlı tarihine dair vesikalar», Belleten, Ankara, 1940;
Lewis, Bernard, The Emergence of Modern Turkey, London, 1968;
id, Historians of the Middle East, London, 1962;
Mantran, Robert, Histore de l’empire Ottoman, Paris, 1989;
Uzunçarsılı, İsmail Hakki, Osmanlı devleti teskilātından kapukulu ocakları, Ankara, 1984;
id, Osmanlı tarihi, Ankara, 1983.
ابوالحسن دیانت