احمدپاشا

اَحْمَدْپاشا، معروف‌به قره[سیاه] (مق‌ 962ق/ 1555م)، سردار و صدراعظم آلبانیایی تبار عثمانی در ایام سلطان سلیمان قانونی (حک‌ 926-974ق/ 1520-1566م). از تاریخ تولد و چگونگی ورود او به دربار عثمانی اطلاعی در دست نیست، اما گفته شده که در دربار تربیت یافت و پس از پیمودن مقاماتی، بیگلربیگی روم ایلی شد و آنگاه به مرتبۀ وزارت ارتقا یافت (پچوی، 1/ 24؛ منجم‌باشی، 3/ 497؛ عثمان‌زاده، 31). به روایت محمد ثریا (ص 198)، احمد بر اثر ازدواج با یکی از دختران خاندان عثمانی، به نام فاطمه سلطان، با آنان پیوند یافت. در 950ق/ 1543م هنگامی که بیگلربیگی روم ایلی بود، قلعۀ والپوه ــ در مجارستان ــ را فتح کرد (پچوی، 1/ 248-249؛ صولاق‌زاده، 504).
در954ق القاص‌میرزا، برادر شاه طهماسب صفوی، به عثمانی پناهنده شد و سلطان سلیمان را به حمله به ایران ترغیب کرد (منجم‌باشی، 3/ 498). سلطان سلیمان نیز در 955ق بر ضد ایران دست به اقدامات نظامی زد. در این لشکرکشی احمدپاشا همراه سلطان بود. هنگامی که اردوی عثمانی به دیار بکر رسید. احمدپاشا مأموریت یافت که قلعۀ عادلجواز، صحرای موش و نواحی اخلاط را از تصرف ایرانیان بیرون آورد. وی در این مأموریت موفق شد و قلعۀ کُماخ را نیز تصرف کرد (پچوی، 1/ 274-275؛ صولاق‌زاده، 510؛ هامر پورگشتال، 6/ 10) و پس از آن سپاه ایران را تا مرند تعقیب کرد (روملو، 12/ 425؛ قاضی‌احمد، 1/ 325). در 956ق، همراه با امیران قره‌مان، ارزروم و ذوالقدر برای تصرف گرجستان فرستاده شد و در کمتر از 6 هفته، 20 قلعه از قلعه‌های گرجستان (هامر پورگشتال، 6/ 12) مانند تورتوم، نجاه و... را تصرف کرد (صولاق‌زاده، 513). پس از بازگشت به استانبول، در 959ق/ 1552م به سرداری سپاه عثمانی برای فتح قلعۀ طمشوار ــ در مجارستان ــ برگزیده شد و این مأموریت را با موفقیت انجام داد و به فاتح طمشوار معروف گردید (پچوی، 1/ 291-293؛ برای اطلاع بیشتر، نک‌ : هامر پورگشتال، 6/ 16-36؛ صولاق‌زاده، 515).
هنگامی که عثمانیها مشغول جنگ در اروپا ــ مجارستان ــ بودند، شاه طهماسب صفوی به بازپس گرفتن شهرهای تصرف شده دست زد و اسکندر پاشا سردار عثمانی را در حوالی ارجیش اخلاط شکست داد. به‌همین‌سبب سلطان سلیمان، برای چهارمین‌بار دست به لشکرکشی زد و از راه قونیه رهسپار ایران شد (روملو، 12/ 485 به بعد). در اثنای همین لشکرکشی بود که رستم پاشا را معزول کرد و احمدپاشا را به صدارت عظمى برگزید (منجم‌باشی، 3/ 501-502؛ قره چلبی‌زاده، 432؛ هامر پورگشتال، 6/ 36، 39-40) و اقدامات نظامی را برعهدۀ او نهاد و احمد نیز نواحی نخجوان و قره‌باغ را متصرف شد (منجم‌باشی، 3/ 503). در جریان این جنگ، برای انعقاد صلح میان دو دولت ایران و عثمانی نامه‌هایی مبادله شد و احمدپاشا وزیر اعظم مقدمات صلح را فراهم ساخت (شاه طهماسب، 206). سرانجام در 8 رجب 962ق/ 29 مۀ 1555م در زمان صدارت وی نخستین عهدنامۀ صلح میان ایران و عثمانی در شهر آماسیه منعقد شد (منجم‌باشی، 3/ 505؛ هامر پورگشتال، 6/ 48). با اینهمه، احمدپاشا بعد از بازگشت به استانبول، به بهانۀ توطئه بر ضد والی مصر به قتل رسید (پچوی، 1/ 342-343) و جنازه‌اش در ناحیۀ توپکاپی دفن شد و سپس در آنجا مسجدی بنا کردند (صولاق‌زاده، 534؛ ایوانسرایی، 9). صولاق‌زاده (همانجا) تاریخ قتل او را به اشتباه 961ق دانسته است. مجموعه‌ای از آثار خیریۀ او مرکب از مسجد، مدرسه، مکتب کودکان و چشمه، بر فراز هفتمین تپۀ استانبول در محلۀ توپکاپی قرار دارد که به دست معمار سنان ساخته شده است (اولگن، 169؛ برای اوقاف احمد پاشا، نک‌ : پالتقایا، 83-97).

مآخذ

پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛
ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1308ق؛
روملو، حسن، احسن التواریخ، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1357ش؛
شاه طهماسب صفوی، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1350ش؛
صولاق‌زاده، محمد، صولاق‌زاده تاریخی، استانبول، 1297ق؛
عثمان‌زاده تائب، احمد، حدیقةالوزراء، استانبول، 1271ق؛
قاضی احمد قمی، خلاصة التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران، 1359ش؛
قره چلبی‌زاده، عبدالعزیز، روضة الابرار المبین بحقائق الاخبار، بولاق، 1248ق؛
منجم‌باشی، احمد، صحائف الاخبار، ترجمۀ احمد ندیم، استانبول، 1285ق؛
هامر پورگشتال، یوزف، دولت عثمانیه تاریخی، ترجمۀ محمدعطا، استانبول، 1332ق؛
نیز:

Ayvansârâyî, Hâfız Hüseyîn, Vefeyât-I selâtîn ve mesâhîr-i ricâl, Istanbul, 1978;
Ülgen, A. Saim, «Topkapiʾda Ahmet Pasa heyeti», Vakiflar dergisi, Ankara, 1942, no. 2;
Yaltkaya, Serefeddin, «Kara Ahmet pasa vakfiyesi», Vakiflar dergisi, Ankara, 1942, no. 2.
علی‌اکبر دیانت