حسن پاشا داماد

حَسَنْ پاشا داماد (د ربیع‌الآخر 1125/ آوریل 1713)، صدراعظم عثمانی در نخستین سال سلطنت احمد سوم، بیست و سومین سلطان عثمانی (سل‌ 1115-1143ق/ 1703-1730م).
خاندان حسن پاشا اصلاً از مردم موره‌آ، مورا یا پلوپونزی، شبه‌جزیره‌ای در جنوب یونان بودند. از این روی، برخی مآخذ از او با عنوان موره‌لی یعنی موره‌ای نیز یاد کرده‌اند (راشد، 2/16؛ «دائرةالمعارف ... »، XVI/336). تاریخ ورود او به دربار معلوم نیست؛ وی نخست به منصب چوخه‌داری شهریاری رسید (ثریا، 2/146؛ برای خدمتکاری دربار، نک‌ : پاکالین، I/384) و در 1095 ق/ 1684 م، «سلاح‌دار شهریاری» شد (ثریا، راشد، نیز «دائرةالمعارف»، همانجاها). در همین ایام او مورد توجه یوسف آغا، «آغای دارالسعاده» (رئیس کارکنان دربار) (نک‌ : پاکالین، I/400) قرارگرفت، مدتی منشی مخصوص وی شد (راشد، 2/24) و با معرفی و یاری همو، در 1099ق/ 1688م به مقام وزارت والی مصر نائل آمد (همو، 2/16، 24؛ ثریا، همانجا؛ شیخی، 2-3/434).
با آنکه به دنبال عزل یوسف آغا، حسن پاشا با مصادرۀ اموال او حق ولی‌نعمت خود را رعایت نکرد و بدین سبب مورد طعن هم قرارگرفت (راشد، 2/24)، اما کارش همچنان رو به ترقی بود (همو، 3/ 69؛ فرائضجی‌زاده، 2/1012، 1054؛ شیخی، 2-3/434-435)، تا آنکه به عنوان محافظ یا استاندار جزیرۀ ساقز نتوانست در برابر حملۀ ونیزیها تاب آورد؛ آنجا را رها کرد و مهاجمان جزیره را تصرف کردند (راشد، 2/42، 270، 272؛ ثریا، همانجا؛ فرائضجی‌زاده، 2/1011؛ اوزون چارشیلی، IV(2)/273, 473؛ دانشمند، III/476؛ شیخی، 2-3/435). با آنکه به دستور سلطان او را به زندان انداختند (راشد، 2/275؛ «دائرةالمعارف»، همانجا)، ولی آزاد شد و نخست محافظ قلعۀ آزوف یا ازاق (در کَفه واقع در کریمه که نقطه‌ای سرحدی بود) (ثریا، اوزون چارشیلی، همانجاها؛ راشد، 2/282-283؛ فرائضجی‌زاده، 2/1012) و سپس در 1107ق/ 1695م، والی شهر حلب و سپس شهر قونیه گردید (ثریا، همانجا؛ راشد، 2/421؛ اوزون چارشیلی، همانجا).
در پی شورش ینی‌چریها بر ضد سلطان مصطفى که در تاریخ عثمانی به واقعۀ ادرنه معروف است، احمد سوم بر تخت سلطنت نشست و پس از تسلط بر اوضاع، احمدپاشا قوانوز را از صدارت عزل کرد و حسن‌پاشا داماد را در 1115ق/ 1703م به صدراعظمی برگزید و «مهر وکالت کبرى» را به او داد (دانشمند، IV/1-2؛ اوزون چارشیلی، IV(2)/241؛ یوجل، III/252). او در اندک مدتی اوضاع نابسامان را تا حدودی اصلاح کرد و حاکمیت دولت را استحکام بخشید، اما سرانجام پس از 10 ماه و 11 روز (دانشمند، III/487-488) در 28 جمادی‌الاول 1116 ق/17 سپتامبر 1704 م (ثریا، دانشمند، همانجاها) از صدارت معزول (راشد، 3/140؛ دانشمند، IV/2؛ فرائضجی‌زاده، 2/1066) و به فرمان پادشاه، همراه همسرش به ازمیت اعزام شد (همو، نیز ثریا، همانجاها).

تحریکات سلیمان آغا، رئیس جدید دارالسعاده که با وزیر اعظم مخالف بود، در عزل وی مؤثر بوده است (راشد، همانجا).
حسن‌پاشا بعد از مدتی، بار دیگر به ترتیب والی مصر (همو، 3/233)، والی طرابلس، بیگلربیگی آناتولی و والی شهر رقّه شد و در همین شهر وفات یافت (ثریا، «دائرةالمعارف»، همانجاها). با استناد به نوشتۀ دلاورزاده (نک‌ : «دائرةالمعارف»، همانجا) که فوت او را در 60 سالگی آورده است، می‌توان احتمال داد که در 1063 ق/ 1653 م به دنیا آمده باشد. چشمه‌ای در استانبول
و مسجد و تیمچه‌ای در آنتالیا از آثار خیریۀ او ست (نیز نک‌ : EI2, III/252).

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی ( تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛
راشد، محمد، تاریخ، استانبول، 1282 ق؛
شیخی محمد افندی، وقایع الفضلاء (ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989 م؛
فرائضجی‌زاده، محمدسعید، گلشن معارف، استانبول، 1252 ق؛
نیز

Daniṣmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1950;
EI²;
Pakalın, M. Z., Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, Istanbul, 1946;
Türkiye diyanet vakfı islâm ansiklopedisi, Istanbul, 1997;
Uzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1995;
Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1997.
علی‌اکبر دیانت