حسن رماح

حَسَنِ رَمّاح (636-695 ق / 1239-1295 م)، محمد بن عیسی بن اسماعیل حنفی، ملقب به نجم‌الدین و معروف به احدب، نویسندۀ آثاری در فنون جنگ (عبادی، 17؛ سارتن، II / 1039). احتمالاً در سوریه به دنیا آمده، و در همان‌جا پرورش یافته است (همانجا). برخی وفات وی را در 694 ق / 1294 م دانسته‌اند (نک‌ : کولن، 14؛ کوک، 44 ؛ GAL, S, I / 905). حسن که گویا خود مردی سپاهی و جنگاوری کارآزموده بوده، و از آیین رزم آگاهی و تجربۀ بسیار داشته است، 3 رساله دربارۀ آداب جنگاوری و فنون پیکار نگاشته، و تجارب خود را در آنها عرضه کرده است.
رسالۀ نخست الفروسیة و المناصب الحربیة نام دارد که مشتمل بر بخشها و ابواب متعدد است. بخش اول کتاب با عنوان «المناصب الحربیة» در 20 باب است که بیشتر آنها با عبارت «قال الاستاذ نجم‌الدین ... » آغاز می‌شود. حسن رماح در این بخش شیوه‌های مختلف جنگاوری را با همۀ جزئیات شرح می‌داده و تقریرات او را کسی می‌نوشته است.
بخش دوم با عنوان «ابواب المطاردة» شامل 26 باب در آیین جنگ با نیزه است که مؤلف در مقدمۀ نخستین باب به شرح شیوۀ تمرین سپاهیان انوشیروان ساسانی پرداخته، و آورده است که نیزه‌داران به هنگام تمرین در حضور او لباس سفید بر تن داشتند و هر سرباز پیش از آغاز کار، سر نیزۀ خود را با زعفران رنگین می‌ساخت تا در صورت تماس با بدن حریف محل اصابت نیزه مشخص گردد. از خلفای عباسی، معتصم و معتضد نیز به تقلید از پادشاه ساسانی این شیوه را دنبال می‌کردند (ص 57- 58). بیشتر ابواب این بخش با عبارت «تحملُ علی خصمک» و یا «تحمل علی قرینک» آغاز می‌شود. مؤلف در این بخش به روشهای مختلف حمله و دفاع، تعقیب و گریز، شیوه‌های فریب دادن حریف، جنگ با شمشیر و چگونگی استفاده از سپر پرداخته است. بابهای پایانی کتاب به طرز ساختن گلوله‌ها و سلاحهای آتشین، مواد آتش‌زا و ترکیبات آنهـا اختصاص‌یـافته‌است (نک‌ : ص 155-171).
این کتاب به کوشش عید ضیف عبادی به چاپ رسیده است و ژوزف توساین گزیده‌ای از آن را در 1845 م در پاریس منتشر ساخته است.
دومین رسالۀ وی نهایة السُؤول و الاُمنیة فی تعلّم آمال الفروسیة نام دارد که آن را به حاکم دمشق تقدیم کرده است.
سومین اثر وی با عنوان اسالیب القتال فوق ظهور الخیل باستخدام الآلات الحربیة است که آن را در 679 ق / 1280 م نوشته است (هندی، 98؛ الموسوعة ... ، 1 / 165).

مآخذ

حسن رماح، محمد، الفروسیة و المناصب الحربیة، به کوشش عید ضیف عبادی، بغداد، 1984 م؛
عبادی، عید ضیف، مقدمه بر الفروسیة (نک‌ : هم‌ ، حسن رماح)؛
کولن، ژ. س. و دیگران، البارود عند المسلمین، ترجمۀ ابراهیم خورشید و دیگران، بیروت، 1984م؛
الموسوعة العسکریة، به کوشش هیثم ایوبی، بیروت، 1977 م؛
هندی، احسان، «العرب و اختراع البارود»، التراث العربی، دمشق، 1417 ق / 1996 م، س 17، شم‌ 65؛
نیز:

Cook, W. F., The Hundred Years War for Morocco, Boulder, 1994;
GAL, S;
Sarton, G., Introduction to the History of Science, Baltimore, 1931.

عنایت الله فاتحی‌نژاد