بادوسپانیان

بادوسْپانیان، عنوانِ خاندانی از فرمانروایان محلی رویان (رستمدار) در شمال ایران میان گیلان و دیلمستان و طبرستان در دو قرن اول هجری. بادوسپان مرکب از دوجزء «پاتکوس» فارسی میانه به معنی ناحیه، استان، و «بان»فارسی میانۀ متأخر از ریشۀ باستانی «پا» به معنی پاییدن، و روی هم به معنی نگاهبان استان یا استاندار (استندر) است (نیبرگ، II/ 158؛ مکنزی، 17؛ کنت، 194؛ برای صورتهای پارتی مانوی و فارسی میانۀ مانوی و متأخر و ارمنی، ﻧﻜ : مکنزی، 67؛ بویس، 67-66؛ شرور، 117؛ آیوازیان، 146). بنابراین، بادوسپان اصلاً عنوان و منصب بوده، و هریک از نواحی چهارگانۀ قلمرو ساسانیان، مانند نیمروز یک بادوسپان داشته است (زریاب، 79). این منصب و عنوان در دورۀ فتوح ایران توسط مسلمانان نیز دیده می‌شود (مثلاً ﻧﻜ : طبری، 4/ 140). به‌هرحال، بادوسپانیان رویان به بادسپان برادر دابویه منسوبند و هر دو فرزند جیل گاوباره فرمانروای گیلان و طبرستان در پایان عصر ساسانیند. ازاین‌رو، آنان را گاو با ریان نیز نامیده‌اند. برخی از مورخان نسب گاوباره را به ساسانیان رسانده‌اند که به اقراب احتمال مجعول است (ﻧﻜ : زریاب، 81، ﺟﻤ ) و دوام حکومتشان تا سدۀ 11ق/ 17م نیز بنابر شواهد و قراین کافی نادرست می‌نماید (ﻧﻜ : ابن‌اسفندیار، 1/ 178، که تقریباً به این معنی تصریح کرده است). به نظر می‌رسد که مورخان به اشتباه، حکومت استنداران رویان در سده‌های بعد را دنبالۀ حکومت بادوسپانیان دانسته‌اند. تفصیل مطلب و اطلاعات و تحقیقات تاریخی دربارۀ این خاندان و دابویان در ذیل گاوباریان که عنوان عام این هر دو شاخه است، ارائه خواهد شد.

مآخذ

آیوازیان، ماریا، وام‌واژه‌های ایرانی میانۀ غربی در زبان ارمنی، تهران، 1371ش؛
ابن‌اسفندیار، محمد، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1320ش؛
زریاب، عباس، «ملاحظاتی دربارۀ سلسلۀ بادوسپانیان طبرستان»، تحقیقات اسلامی، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، س 1، ﺷﻤ 2، س 2، ﺷﻤ 1؛
طبری، تاریخ؛
نیز:

Boyce, M., world-list of manichaean middle persian and parthian, acta iranica, tehran/ liege, 1977;
kent, R.G., old persian grammer. Texts, lexicon, new haven, 1953;
mackenzie, D.N., A concise pahlavi dictionray, london, 1971;
nyberg, H.S., A manual of pahlavi, wiesbaden, 1974;
skjaerve P. O., The sassanian inscription of paikuli, weisbaden, 1983, III(1).
صادق سجادی